O‘zbekistonda investisiya loyihalarini monitoring qilishning yangi mexanizmi

Yaqinda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti boshchiligida o‘tkazilgan yig‘ilishda milliy iqtisodiyot barqarorligini ta’minlashning 8 ta asosiy yo‘nalishlari belgilandi. Alohida e’tibor investisiya masalalariga va to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investisiyalar hajmining ko‘payishiga qaratildi. Investision loyihalarning samaradorligini oshirishdagi yangiliklardan biri investision loyihalarni monitoring qilishning 3 bosqichli yangi tizimni joriy etish bo‘lib, unga sanoatni va umuman iqtisodiyotni rivojlantirish bo‘yicha loyihalarni amalga oshirishning maqsadga muvofiqligi va ijtimoiy-iqtisodiy ta’sirni oldindan baholash kiradi. Shuningdek, investisiya davrida, ya’ni shartnomalar imzolangan paytdan boshlab ob’ektni foydalanishga topshirishgacha doimiy monitoring o‘tkazilib, ob’ektni foydalanishga topshirilgandan keyin maqsadli parametrlarni baholash uchun investisiyadan keyingi davrda monitoring olib boriladi.

Qurilishi 43 soatdan kamroq vaqt davom etgan Xitoydagi Snyun ko‘prigi qurilishiga e’tibor qaratish, investisiya loyihalarini samarali monitoring qilish ishlarini ko‘rsatishning eng yaxshi usullaridan biri. Ilk 24 soatda eski ko‘prik buzildi va qolgan 19 soatda uning o‘rnida yangi va takomillashtirilgan ob’ekt qurildi. Xitoyda loyihalarni amalga oshirishning afzalliklari biri nafaqat xarajatlarda, balki ijro etilishi boshqa mamlakatlar bilan taqqoslagandagi tezligida ham.

Ushbu mexanizm nimani anglatadi?

Investisiya loyihalarini amalga oshirish odatda uchta alohida bosqichni o‘z ichiga oladi:

• Dastlabki bosqich loyiha bo‘yicha yakuniy qaror qabul qilishgacha davom etadi;
• Keyingi bosqich, loyiha natijalarini amalga oshirilgunga qadar davom etadigan implementasiya;
• Yakuniy bosqich esa loyihaning foydalari amalga oshiriladigan operasion bosqichidir.

Loyihalarni amalga oshirish bosqichlari va monitoring mexanizmi:

Yuqorida qayd etilgan dastlabki baholash bosqichi – investisiyalardan oldingi bosqichda bo‘ladi. Loyihalarning bunday oldindan baholanishi erta bosqichda strategik axborotni taqdim etadi. Bu yerda voqealar jarayoniga ta’sir qilish imkoniyati eng tez hisoblanadi. Ushbu yondashuv eng yaxshi loyihalarni tanlash va mumkin bo‘lgan muqobil loyihalarni konseptual yechim topish imkonini beradi. Boshqacha qilib aytganda, dastlabki baholash, eng yaxshi alternativni taxmin qilingan investisiya loyihalaridan foyda ko‘rish nuqtai nazaridan aniqlashga qaratilgan. Loyihani amalga oshirishning investisiya bosqichida oraliq monitoring loyihaning kutilgan natijalari va muvaffaqiyat ko‘rsatkichlarini o‘rta yo‘lda baholaydi. Investisiyadan keyingi baholash bo‘yicha uning maqsadi, loyihani amalga oshirishdan olingan natijalarni, uning uzoq muddatli barqarorligini va muvaffaqiyatini baholashdan iborat.

Investisiya loyihalari monitoringini amalga oshirish mexanizmi

Investisiya loyihalarini monitoring qilish mexanizmini namoyish qilish uchun Yevropa Ittifoqi "investisiya loyihalarining xarajatlari va foydasini tahlil qilish to‘g‘risida" qo‘llanmasiga murojaat qilish mumkin. Loyihalarni iqtisodiy baholashning ahamiyati shundaki, u nafaqat loyihaning moliyaviy xarajatlarini, balki boshqa jihatlarni ham qamrab oladi. Muqobil loyihalarning samaradorligini iqtisodiy tahlil qilish investisiya loyihasining pul oqimlarini tahlil qilishga asoslangan va quyidagi bosqichlardan iborat:

* Bozor narxlarini buxgalteriya narxlariga o‘tkazish. Ba’zi hollarda bozor narxlari hukumat tomonidan belgilanadi va loyihaning ijtimoiy ahamiyatini aks ettirmaydi. Ushbu bosqichda soya narxlari (soyali ish haqi) va fiskal o‘zgarishlar (QQS, subsidiyalar va sof o‘tkazmalar) hisobga olinishi kerak;

* Iqtisodiy bo‘lmagan ta’sirlarni monetizasiya qilish. Ushbu bosqich loyihaning bozor qiymatiga ega bo‘lmagan jamiyatga nisbatan ta’sirini baholashni talab qiladi va shuning uchun haqiqiy pul qiymatini belgilash orqali aniqlanishi kerak.

* Qo‘shimcha bilvosita ta’sirlarni kiritish. Bilvosita ta’sirlar ikkilamchi bozorda paydo bo‘lgan narx yoki miqdor o‘zgarishiga ishora qiladi. Buzilgan ikkilamchi bozor-bu narxlar imkoniyatlarining maksimal ijtimoiy qiymatiga teng bo‘lmagan bozor. Soliqlar, subsidiyalar, monopol hokimiyat va tashqi omillarning mavjudligi bozor buzilishining asosiy sababidir. Shu bilan birga, bunday ta’sirlar faqat buzilishning miqdori yetarli darajada va o‘lchab bo‘lganda hisobga olinishi kerak, umuman olganda, bilvosita ta’sirlarni hisobga olish uchun soya narxlaridan samarali foydalanish va tashqi omillarni yaxshi monetizasiya qilish kifoya qiladi.

* Xarajatlar va imtiyozlarni baholashni yangilash. Investisiyalarni amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan xarajatlar va imtiyozlar vaqti-vaqti bilan ijtimoiy chegirma stavkasidan foydalanib, yangilanib turilishi kerak. Bu kelajakda foyda va xarajatlarni qanday o‘lchash kerakligi haqidagi ijtimoiy tasavvurni aks ettiradi.

* Iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlarini hisoblash. Iqtisodiy tahlilda, narx-navoning buzilishini hisobga olgan holda va ijtimoiy diskontlash stavkasini tanlagandan so‘ng, bir qator iqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash kerak. Shu jumladan, iqtisodiy aniq joriy qiymat (diskontlangan ijtimoiy foyda va xarajatlar o‘rtasidagi farq), iqtisodiy rentabellik darajasi va yangilangan foyda va xarajatlar o‘rtasidagi munosabatlar.

Yuqoridagi iqtisodiy ko‘rsatkichlarning ahamiyatiga qarab, ayrim investisiya loyihalarini tasdiqlash to‘g‘risida qaror qabul qilinadi. Qoida tariqasida, iqtisodiy rentabellik koeffisiyenti ijtimoiy chegirma stavkasidan past yoki salbiy sof qiymati bo‘lgan loyihalar rad etilishi kerak, chunki bunday loyihalar kam foyda evaziga juda ko‘p ijtimoiy resurslarni iste’mol qiladi.

O‘zbekistonga yangi monitoring mexanizmi nima beradi?

So‘nggi yillarda O‘zbekistonda birinchi chorakdan tashqari asosiy kapitalga investisiyalarning o‘sish sur’atlari tezlashmoqda. 2020 yil pandemiya oqibatlari tufayli biroz pasayish yuz bergan (2-rasm). Shuningdek, asosiy kapitalga investisiyalar hajmining YAIMga nisbati, shu jumladan 2018 – 30,6%, 2019 – 37,1% da o‘sish kuzatilmoqda.

2-rasm: Asosiy kapitalga investisiyalarning dinamikasi

Manba: O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo‘mitasi

Asosiy omillar orasida asosiy kapitalga investisiyalarning yuqori o‘sish sur’atlaridagi xorijiy investisiyalardir. Masalan, 2019 yil yakunlari bo‘yicha to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investisiyalar va kreditlar ulushi jami investisiyalarning 31 foizini tashkil etdi, bu esa 2018 yilga nisbatan 3,9 barobar ko‘p. Pandemiyadan keyin investisiyalar hajmini yanada oshirish va ichki iqtisodiyotni tiklash, shuningdek, moliyaviy ahvolining yomonlashuvi vaqtida xorijiy investorlarni jalb qilish mamlakatda investisiya muhitini yaxshilash uchun yangi mexanizmlar va yondashuvlarni talab qiladi. Bunday imkoniyat O‘zbekistonda joriy yilning oxirigacha amalga oshirilishi rejalashtirilayotgan yangi 3-bosqich monitoring mexanizmi bilan ta’minlanadi.

Hech kimga sir emaski, xorijiy investor tomonidan har qanday mamlakatda kapitalni joylashtirish rivojlanayotgan mamlakatlarda muayyan darajada ustun bo‘lgan mamlakat xavfiga juda bog‘liq. Shuning uchun xorijiy investorlarga ushbu tavakkalchilik yoki noaniqlik darajasini bilish juda muhim. Chunki uni amalga oshirishning har qanday bosqichida investisiya loyihalarining samaradorligini baholash uchun ma’lum vositalarni qayta ishlash mumkin. Hatto Norvegiya, Buyuk Britaniya va Daniya kabi rivojlangan davlatlar ham mamlakat xavfining past darajasiga qaramay, milliy yoki tarmoq darajasidagi yirik sarmoyaviy loyihalarni baholashning o‘z mexanizmlariga ega.

O‘zbekistonda bunday mexanizmni to‘laqonli joriy etish, shu jumladan, yuqorida qayd etilgan xorijiy investor pozisiyasidan, boshqa tomondan, loyihani amalga oshirish uchun mas’ul bo‘lgan mutasaddi idoralarga, respublikaga loyihalarni amalga oshirishning muddatlari, hajmlari, xatarlari va boshqa jihatlari bo‘yicha xorijiy investisiyalarni har tomonlama amalga oshirish mexanizmini tushunish ikki tomonlama foyda keltirishi mumkin.

Umuman olganda, monitoring loyihaning istalgan vaqtda tegishli maqsadlar va natijalarga nisbatan qanday bosqichda bo‘lishini bilib oladi va natijada yuzaga keladigan muammolar haqida signal beradi. Bundan tashqari, yangi mexanizm "Loyihalarni amalga oshirish natijasida nima sodir bo‘ldi?", ya’ni kutilgan natijalarga erishilganmi degan savolga javob beradi. Loyihalarni amalga oshirishning turli bosqichlarida samarali baholash hamkorlik va mahalliy hamjamiyatga katta foyda keltiradi. Batafsil baholash loyiha xarajatlarini oqlaydi va qaror qabul qilishda muhim vosita hisoblanadi. Bunday monitoring mexanizmini joriy etish, amalga oshirilayotgan loyihalarning shaffofligi, samaradorligi va barqarorligini yanada kuchaytirish orqali O‘zbekistonda investisiya muhitini yaxshilaydi.