Turkiyaga BRIKS nega kerak?

Anqara BRIKSga qiziqish bildirmoqda, bu esa mamlakatning o‘zgaruvchan dunyo tartibi va geosiyosiy muammolar sharoitida o‘z tashqi siyosatini diversifikasiya qilish istagidan dalolat beradi.
Turkiyaning BRIKSga qiziqishi haqidagi xabarlar har safar xalqaro matbuotning alohida e’tiborini tortmoqda. Turkiya Respublikasining mintaqa va jahondagi aholisi va strategik mavqeini hisobga olsak, bu ajablanarli emas.

1952 yildan beri NATOning muhim a’zosi bo‘lgan Turkiya, Bosfor va Dardanel bo‘g‘ozlari ustidan nazorati hamda AQShdan keyin ikkinchi eng katta armiyasi tufayli ittifoqda muhim rol o‘ynaydi. Uning Yevropa va Osiyo chorrahasida joylashganligi NATOga Yaqin Sharq va Markaziy Osiyoda ta’sirini saqlab qolish imkonini beradi.

Shu nuqtai nazardan, Bloomberg agentligining Anqaraning BRIKSga qo‘shilish uchun rasmiy arizasi haqidagi so‘nggi hisoboti alohida qiziqish uyg‘otmoqda. Turkiya tomoni bu ma’lumotni tasdiqlamagan bo‘lsada, birlashishdan manfaatdor ekanligini ta’kidladi, bu yuqori darajada bir necha bor bildirilgan. Turkiyaning bunday harakati o‘zgaruvchan dunyo tartibida yanada muvozanatli tashqi siyosat yuritish istagini ko‘rsatishi mumkin.

Eng qizig‘i, Bloomberg agentligining Anqara BRIKSga a’zo bo‘lish uchun rasmiy ariza bergani haqidagi ma’lumoti. Turkiya tomoni bu ma’lumotni tasdiqlamagan bo‘lsada, avvalroq yuqori darajada bir necha bor bildirilgan birlashishdan manfaatdor ekanligini ta’kidladi.

Hukmron Adolat va taraqqiyot partiyasi vakili O‘mer Chelikning aytishicha, Turkiya BRIKS blokiga qo‘shilish imkoniyatini ko‘rib chiqmoqda, biroq hozircha aniq chora ko‘rilmagan. Chelik Anqarada o‘tkazilgan matbuot anjumanida «Agar aniq bir rivojlanish bo‘lsa – BRIKSga a’zolik bo‘yicha qaror yoki baholash – biz buni siz bilan baham ko‘ramiz» dedi.

Chelikning so‘zlariga ko‘ra, avvalroq Turkiya prezidenti Rajab Toyyib Erdo‘g‘on Anqaraning alyansga qo‘shilish istagini bildirgan, bu esa geosiyosiy tortishish markazining rivojlangan dunyodan rivojlanayotgan iqtisodlarga o‘tishi bilan bog‘liq.

Avvalroq Rossiya prezidenti Vladimir Putin Turkiya tashqi ishlar vaziri Xoqon Fidan bilan Moskvada bo‘lib o‘tgan uchrashuvda Rossiya Anqaraning BRIKS faoliyatiga qiziqishini olqishlashini va umumiy muammolarni hal qilish bo‘yicha bu istagini qo‘llab-quvvatlashini aytgan edi.

Anqaraning BRIKSga bo‘lgan qiziqishini Turkiyaning G‘arb bilan uzoq yillik munosabatlari bilan izohlash mumkin. 2005 yilda boshlangan Yevropa Ittifoqiga kirish jarayoni yillar davomida kutilgan natijalarni bermadi. Bu G‘arb ittifoqchilari bilan davriy kelishmovchiliklar bilan birga munosabatlarning asta-sekin sovuqlashishiga va Turkiyaning yangi hamkorlar izlashga olib keldi. Turkiya BRIKSga a’zo bo‘lish orqali Rossiya va Xitoy kabi davlatlar bilan iqtisodiy hamkorlikni oshirishga va Yevropa Ittifoqi va Osiyo o‘rtasida savdo ko‘prigi bo‘lishiga umid qilmoqda.

BRICS o‘zini G‘arb hukmronlik qiladigan institutlarga, ayniqsa Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg‘armasi (XVJ) kabi tashkilotlarga muqobil sifatida ko‘rsatadi. BRIKSga a’zolik Turkiyaga ushbu tashkilotlar orqali moliyalashtirish imkoniyatlarini kengaytirish, shuningdek, siyosiy va savdo aloqalarini rivojlantirish imkoniyatlarini berishi mumkin.

BRIKSning asosiy faoliyatidan biri bu jahon iqtisodiyotini de-dollarizasiya qilishga ko‘maklashishdir. Ishtirokchi davlatlar AQSh dollariga qaramlikni kamaytiradigan xalqaro to‘lovlarning muqobil mexanizmlarini yaratish ustida faol ishlamoqda. Bunga milliy valyutalarda o‘zaro hisob-kitoblar tizimini rivojlantirish, umumiy to‘lov tizimini yaratish va BRIKSning yagona valyutasini joriy etish imkoniyatlarini muhokama qilish kiradi.

BRIKSga qiziqish bildirgan Turkiya ham de-dollarizasiya g‘oyasini qo‘llab-quvvatlamoqda. Iyun oyi oxirida Fidan Turkiyaning BRIKS va boshqa iqtisodiy tashkilotlar bilan muzokaralarni davom ettirayotganini aytib, «de-dollarizasiya» va xalqaro savdoda milliy valyutalardan foydalanish muhimligini ta’kidladi. Shuningdek, u Turkiya Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi yirik iqtisodiy platformalarga a’zo bo‘lishga intilayotganini ta’kidladi.

«BRIKS bojxona ittifoqi, yagona valyuta yoki erkin savdo kelishuvlarini amalga oshirish joyi emas. Ular kredit tizimi ustida ishlamoqda va mahalliy valyutalarda o‘zaro savdo qilmoqdalar. Bu biz ham qo‘llab-quvvatlaydigan masala. Dollarizasiya bo‘yicha ishlar olib borilmoqda va bu strategiya siyosat talabidir», dedi Turkiya TIV rahbari.

Ozarbayjonning potensial ishtiroki va Turkiya va Ozarbayjon orqali G‘arb va turkiy dunyo o‘rtasida savdo tarmog‘ini yaratish alohida ahamiyatga ega.

Dastlab Braziliya, Rossiya, Hindiston, Xitoy va Janubiy Afrikadan tashkil topgan BRIKS so‘nggi paytlarda sezilarli darajada kengaydi. 2024 yil yanvar oyida Misr, Efiopiya, Eron va BAAning qo‘shilishi bilan blok dunyo aholisining 40% dan ortig‘ini va jahon yalpi ichki mahsulotining to‘rtdan bir qismini tashkil etuvchi kuchli iqtisodiy kuchga aylandi.

Turkiya uchun BRIKS nafaqat iqtisodiy imkoniyatlar, balki xalqaro maydonda o‘z mavqeini mustahkamlash imkoniyatini ham ifodalaydi. Xoqon Fidan tashkilotning inklyuziv xususiyatini qayd etdi: BRIKS turli sivilizasiyalar va irqlarni birlashtiradi, bu esa YEIning bir hil tarkibidan farq qiladi.

Ma’lumki, Turkiya Sovuq urush davriga xos bo‘lgan blok fikrlash xususiyatidan voz kechgan holda mustaqil, ko‘p vektorli siyosat olib bormoqda. Anqara G‘arb va Sharq, jumladan Xitoy va Rossiya bilan ochiq hamkorlikni faqat milliy manfaatlarni hisobga olgan holda rivojlantirmoqda. Bu manfaatlar dunyoning barcha davlatlari bilan aloqalarni rivojlantirish zarurligini taqozo etmoqda.

Turkiyaning geografik joylashuvi uni dunyoning turli qutblari o‘rtasida ideal ko‘prik qilib, o‘zini mustaqil o‘yinchi sifatida joylashtirish imkonini beradi. Mamlakatning savdo yo‘llari chorrahasida joylashgan strategik joylashuvi Turkiyani logistika va kommunikasiyalar uchun ajralmas qiladi.

Turkiyaning BRIKSga qo‘shilishdan manfaatdorligi bu davlatning G‘arb bilan munosabatlarini butunlay uzishni istamasligini, aksincha, bu munosabatlarni yanada muvozanatli tashqi siyosat bilan mustahkamlashga intilayotganini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, Turkiya rasmiylari tomonidan ta’kidlanganidek, strategik maqsad bo‘lib qolayotgan Yevropa Ittifoqiga a’zolik bo‘yicha muzokaralarni jonlantirish harakatlari davom etmoqda. Iyun oyida Xoqon Fidan Turkiya, Yevropa Ittifoqi va BRIKS bir-biriga muqobil emas, balki «qo‘shimchalar» ekanligini aytdi.

Turkiyaning BRIKSga intilishi ko‘p vektorli tashqi siyosati doirasidagi mantiqiy qadam sifatida baholanishi mumkin. Bu an’anaviy G‘arb hamkorlaridan voz kechishni anglatmaydi, aksincha, uning xalqaro aloqalarini diversifikasiya qilish va jahon sahnasida o‘z mavqeini mustahkamlashga urinishdir. O‘zgaruvchan dunyo tartibida bunday yondashuv Turkiyaga murakkab geosiyosiy muhitda ko‘proq moslashuvchanlik va manevr qilish imkoniyatini berishi mumkin.