Qiz bola tarbiyasidagi bir xato Butun jamiyatni katta xatarga qo‘yishi mumkin
Yillar davomida tarbiyadagi uslub va vositalar o‘zgargani, rivojlangani sayin, buning ijobiy tomonlari bilan birga, salbiy jihatlari ham yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. Ayniqsa bu qiz bolalar tarbiyasida juda xavfli va ayanchli kechishi hech gap emas.
Tenglashtirish sari
ilk qadam
Uzoq yillar davomida milliylikdan uzoqlashib, umumiylashishi, o‘zga koliplardagi tarbiya ma’naviy buzilish, hatto tarbiyadagi parokandalik ta’lim va tarbiyani berk ko‘cha tomon burib yubordi. Milliy pedagogika «ommaviy madaniyat»ning ma’muriy markazlashgan «sovet xalqi» ta’qibida shakllandi. Zero? tarbiya insonni bolaligidan milliy odat va an’analar ruhida shakllantirish bo‘lib, uning asosida gender (jins) tarbiyasi yotadi. Usiz hech qanday tarbiya xususida gapirish mumkin emas.
Milliy gender tarbiyasi milliy qolipdan umuminsoniy qoliplarga o‘tishi tufayli qaysidir ma’noda millatning milliy qadriyatlariga darz ketayotgani sir emas. Aftidan xotin-qizlarning ijtimoiy maqomi va roli rejali ravishda uzoq yillar davomida milliy qoliplardan chiqarildi. Qizlar tarbiyasi oilaning bazaviy munosabatlarini shakllantirishi bilan milliy munosabatlarda muammoli jarayonlarga sabab bo‘ldi. Gap ijtimoiy tarmoqlarda oilaviy, ayniqsa, kelin va qizlarning ota-ona, qaynota-qaynona aloqalaridagi noxush hodisalar haqidagi xabarlarning odatiy holga aylanib qolayotgani xususida bormoqda.
Ijtimoiy barkamollikda shaxsning o‘z jinsiga mosligi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Qiz bolaning ijtimoiylashuvi o‘g‘il bolalarnikidan jiddiy farqlanadi. Ularning fikrlash shakli va darajasi ham o‘g‘il bolanikiga nisbatan chuqurroq va kengroq. Shu bilan birga, uning turmush tarzida nafosat markaziy o‘rinni egallaganidan fe’l-atvorida artistizmga moyillik yaqqol namoyon bo‘ladi. Axir, aholi orasida «ayol kishining makr-xiylasi qirq eshakka yuk bo‘lishi» haqidagi iboralar bejiz paydo bo‘lmagan.
Masalaning biz uchun muhim jihati zamonaviy taraqqiyotda ayolning milliy-ma’naviy qiyofasini ijtimoiy maqom ma’nosida ko‘rmoq orzusidir. Bugun O‘zbekiston ham dunyoning globallashuvi, ayniqsa, internet axborot kommunikasiya tizimi ta’sirida kirib kelayotgan «ommaviy madaniyat» xavfidan chetda emas. Xorijiy davlatlar bilan aloqalarning beqiyos kengayishi tufayli hammamiz turli g‘oyalar girdobida yashayapmiz. Jamiyatda milliy-axloqiy qadriyatlarning qadrsizlanishi, yangicha ijtimoiy munosabat va o‘zgarishlar qaror topishi shundan dalolat beradi.
Sharqona qiz tarbiyasida bolaning pokizaligi, xushmuomalaligi, kiyinishda tanasining to‘la liboslanishi, uy ishlarida mohir chevar va pazandaligi, oilaviy aloqalarda halimlik, otasi, aka-ukalariga beg‘araz saranjom-sarishtalik xizmatini ado etishi, ularning so‘z va sha’nini har qadamda his etishi, onasining yonida mehribon yordamchi sifatida uy yumushlarini toqat bilan egallashi asosiy mezonlar sanaladi.
Sho‘rolar tuzumi davrida bolalar bog‘chasidan tortib barcha sohalarda tenglashtirish siyosati natijasida o‘g‘il bolalar bilan qizlarni bog‘chada yonma-yon yotishi, partada birga o‘tirishi, marosimlarda quchoqlashib valsga tushishi «jinsiy uyg‘unlashuv»da muhim omil bo‘ldi.
Qiz bola o‘g‘il bolalar bilan birga yashashi va o‘qishi natijasida nafosatidan jasorat tomon shakllandi. O‘g‘il bolalar esa fe’lidagi zaruriy jasoratlilikdan mosuvo bo‘lib, «go‘zal yigitcha»ga aylandi.
Ayniqsa, turli yoshlar tashkilotlari qizlarni faollikka undovchi chaqiriqlari bilan ota-onalarining izmidan chiqarib, qiz bolani siyosiy yo‘lga soldi. Biz sun’iy asosda xotin-qizlardan turli qahramonlar yasaganimizni hech kim inkor etolmaydi.
Oxir-oqibat, qiz bola hatto tamaki va alkogol bilan ham oshno bo‘ldi. Endigina yuz ochgan g‘unchada jasorat gullab, ommaviy joylarda har xil holatda yurish, kiyinishda ovro‘pochalashuv odatiy holga aylandi. Bu davrda o‘g‘il bolalar bilan birga o‘tirish, jamoaviy hayotda tanalarini bir-biriga «tegib ketishi», keyinchalik qo‘l berib, quchoqlashib, ayniqsa, o‘pishib ko‘rishish qiz bolani nafaqat nafosat dunyosidan ayirishi, balki estetik ruhiy hissiyotida jiddiy o‘zgarishlar yasashga olib keldi.
Kuchini ko‘z-ko‘z qilayotgan kumushlar
Yaqin vaqtlargacha qizlar oilada uy ishlari, ayniqsa, oshxona malikasi hisoblanar, bichish-tikish san’atini momo va onalaridan o‘rganar edilar. Endi zamonaviy buvi va onalarimiz qizlarimizni turli o‘quv markazlarida o‘qitishi turmushga chiqishning muhim shartiga aylandi. Shu o‘rinda nafosatga jiddiy ehtiyoj tug‘ilganini qizlarning «zamonaviy oq to‘y ko‘ylaklari» bilan izohlaymiz. Eng qizig‘i, qizlarni o‘g‘il bolalardan o‘zini olib qochish, begona ko‘zlardan asrash kabi xislat o‘rniga namoyishkoronalik o‘g‘il bolalardan ko‘ra qizlarda ko‘rinmoqda. Biz to‘y kunlari nafaqat kelin, balki kuyov yigitlarni ham go‘zallik salonlariga borishi haqidagi gapni eshitib, to‘g‘risi, ishonmadik. Afsuski, bu holat tobora urfga aylanmoqda.
Yana bir mulohazamizni talabchan o‘quvchi to‘g‘ri tushunishini juda-juda xohlardik. O‘zbekistonda qizlar sportining rivojida o‘ziga xoslikni unutmaslik kerak. Yevropada ayollar sporti erkaklar sporti bilan ayqash-uyqash bo‘lib ketgani Yevropaning biznes muammolarini yechishning yangi yo‘llarini qidirishi, deb hisoblash mumkin. Bizda esa hamma narsani o‘ylamay-fikrlamay ko‘chirish milliy mentalitetdan uzoqlashtiradi. Sportning qizlar uchun og‘ir bo‘lgan sohalarida ishtiroki ham qiz bola milliy qiyofasida o‘zgarishlarni yasaydiki, bu milliy qadriyatlarga uyg‘un emas. Axir Kumushning qo‘l-oyoq mushaklari erkaklarnikidek, muomalasi esa «alpomishona» bo‘lishini qanday tasavvur etish mumkin?! Bu Otabekning fe’l-atvoridagi erlik fazilatlarini jiddiy sindirmaydimi?
Nobel mukofoti sohibi CH.Lombraz’e «Erkakda haqiqiy erlik fazilatlarini ayoldan boshqa kishi tarbiyalay olmaydi, ayol o‘zining unga tegishli ekani, unda o‘z himoyachi-boquvchisini ko‘rishi bilan erkakni erkak qiladi», deganda haq edi. Darhaqiqat, qiz bola uch yoshidan boshlab o‘z jinsini anglashi hamon o‘g‘il bolalar bilan munosabatini tartibga soladi. Oilada qiz tarbiyasi nozikligi, uning o‘g‘il bolalar bilan munosabatini shakllantirishga qaratilgan. Shu ma’noda, bundan qirq yil oldin ona o‘g‘lini maktabga qizlarga qo‘pollik qilma, deya kuzatgan bo‘lsa, bugun qiziga xuddi shu gapni aytadi.
«Qurollangan qo‘ylar «hujumi»
O‘zbek qizlari kunni kun, tunni tun demay yurtimiz ravnaqi yo‘lidagi fidoyi mehnatlariga iqrorimizni bayon etgan holda jamiyatimiz taraqqiyotida jins tarbiyasi buzilishi ijtimoiy og‘ishga olib kelishi masalasida fikr bildirdik, xolos. Zero, jamiyatdan bir-ikki qadam oldinda yurib, ijtimoiy komilligimiz yo‘lidagi ijobiy va salbiy tomonlarni jamoatchilik muhokamasiga qo‘yishi ziyolining burchidir.
G‘arbona sivilizasiya ayolga bo‘lgan munosabatdagi xatosi tufayli bugun «yo hayot, yo mamot» masalasini boshdan kechirmoqda. Ayollarning «erkaklarga hujumi» davri boshlangani tufayli mutaxassislar sud orqali nikoh va tug‘ilgan bolaga otalik huquqi va moddiy ta’minoti bilan bog‘lik muammolar girdobiga tortildi. Ayni vaqtda dunyo miqyosida ayolning bola tarbiyasidan «sovush» holati kuzatilmoqda.
G‘arb jamiyatida feminizm harakati tufayli oila degan muqaddas makon vayron bo‘ldi. Yolg‘iz ona, tashlandiq bolalar soni, boz ustiga bir jinsli nikoh kabi jirkanch ijtimoiy kasalliklar kelib chiqmoqda. Ayolning ijtimoiy maqomi va roli o‘zgarishi tufayli erkakning erlik mentaliteti nobud bo‘ldi. Inson zotida jinsning maqomi va funksiyasi o‘zgarishi ijtimoiy halokatga olib kelishi muqarrar. Ayniqsa, qiz bolaning tarbiyasidagi bitta xato ham oilaning buzilishiga olib keladiki, uning ilk «chilgi pazi» yurtimizda namoyon bo‘lmoqda. Biz har qanday sadoqatli er o‘z oilasi, farzandlarini tashlab o‘zga ayol bilan turmush qurib yashashiga iqror bo‘lsakda, ayol bolasini tashlab o‘zga erkak bilan turmush qurishini devinatlik ko‘rsatkichi, deb hisoblaymiz. Shu o‘rinda er o‘z farzandini sotishi u yoqda tursin, ona o‘z farzandini sotishi holatini qanday izohlash mumkin?..
Respublikamiz miqyosida har yili bekor qilinayotgan nikohlarning sabablarini sosiologik o‘rganish vaqti allaqachon yetib kelgani ma’lum. Shu ma’noda sosiologiya sohasida yetarli darajada ilmiy tadqiqot va tahlillarni o‘tkazishga qodir, davlat taraqqiyotiga ta’sir etuvchi omillarni ochib beradigan mutaxassislarga ehtiyoj borligini yuqoridagi dalillar tasdiqlaydi.
Millat milliy maqomi va taraqqiyotida qizlarning bo‘lg‘usi ona–tarbiyachi bo‘lishi bilan hal qiluvchi rol o‘ynashi bizni tashvishlantiradi. Qiz bolani nafisa, latifa, nargiza, gulnora, gulbahor, gulsevaru-gulchiroy kabi sifatlari bo‘lsa, Kumushning ruhi shod bo‘larmidi? Oila degan ko‘rg‘onning ustunlari mustahkam bo‘lib, davlatimizning barqarorligi ta’minlanardi. Xotin-qizlarning erkaklar bilan tengligi deganda jismoniy tenglikni nazarda tutmaslik, ayolni ma’naviy-axloqiy munosabatlarda fuqarolik tengligini nazarda tutish zarur.
Qizlar ajoyib tadbirkor bo‘lib, o‘g‘illarimiz yaxshigina «uy bekasi»ga aylanib qolayotgani kabi holatlarga beetibor bo‘lmaylik, o‘zimizni ko‘rib ko‘rmaganga olmaylik!
Ba’zi holatlar shaxsning psixologiyasida, ayniqsa, ayolning ruhiyatida latifalik va lobarlikka ta’sir etishi mumkin. Biz respublika miqyosida ayol qanday hayotni xohlashi haqida sosiologik tadqiqotlarni o‘tkazmaganmiz.
Maktab ta’limida qizlar uchun haftada ikki soat «Malikalik saboqlari» alohida o‘qitilsa yaxshi bo‘lardi. O‘g‘il bolalarga esa «Temurbeklar» harbiy ta’limi erkak fazilatini shakllantirib, jiddiy ijobiy ta’sirga ega bo‘ladi.
Bir necha ommaviy joylarda yosh singillarimizning erkaklar bilan «dahanaki jangi»ga guvoh bo‘ldik. U yerda ayb yigitda bo‘lmasa-da, shunday haqoratlarni bo‘yqizdan eshitdikki, hatto ilon bu so‘kishlardan nafaqat po‘stini, balki go‘shtini ham tashlaydi... Ayni vaqtda internet saytlaridagi videoroliklar bilan dalillashga hojat ham yo‘qdir. Ezgulik va yovuzlik ijtimoiy taraqqiyotda shakllanar ekan, qiz bola tarbiyasi bo‘lmasa millat kelajagiga soya tushadi. Barcha milliy g‘am-tashvishlarimiz gender tarbiyasidadir. Zero, buyuk olim YU.Xarari «Qurollangan qo‘ylar qurollangan bo‘rilardan xavflidir», deganda insoniyat jamiyati o‘z qonunlariga tayanishiga e’tibor qaratgan. Agar zamondoshlarimiz oila davrasida o‘zlarining maktab yoki oliygohga ketayotgan qizlari va singillariga bir bora e’tibor berib qo‘ysalar, murodimiz hosil bo‘lar edi.
Abdirashid MIRZAHMEDOV,
Namangan muxandislik-texnologiya instituti dosenti
Manba: od-press.uz
