Qat’iy narxi 87 ming 500 so‘m bo‘lgan 1 qop unga 40 ming so‘mni kim "mindirayapti"?

Narxning yuqorilashi kishilarni turfa imkoniyatlarni ishga solishga undaydi: marshrutka qimmatlashsa avtobusga, go‘sht qimmatlashsa, baliq yoki tovuqqa, novvot narxi oshsa shakarga o‘tiladi. Xullas, cho‘ntak ko‘taradigan yo‘ldan boriladi. Bordiyu non va unning narxi ko‘tarilsa-chi? Ular o‘rnini bosadigan muqobili bormi? Deylik, bir necha oy ilgari 70-80 ming so‘m atrofida bo‘lgan bir qop un birdaniga "sakrab", 120-130 ming so‘mdan sotila boshlansa, qaysi yo‘lni tutgan afzalroq? Uning o‘rnini nima bosa oladi? Bu savolga javob bitta: hech narsa bosolmaydi.

Boshqa muqobili yo‘q ekan, o‘z-o‘zidan ayonki, bunday mahsulotlar arzon va sifatli bo‘lishi kerak. Biroq bugun viloyatda mutlaqo teskarisi: unning narxi qimmat, nisbatan arzonroqlari esa sifatsiz, qozoq uni qo‘shmasa, tandir nonni ushlamaydi, manti, somsayu pishiriqqa-ku mutlaqo ishlatib bo‘lmaydi.

Xo‘sh, buning sabablari nimada? Un narxi nega keskin oshdi o‘zi?
Aholining aksar qismi gaz, elektr, suv kabi kommunal to‘lovlar, oziq-ovqat mahsulotlari narxi ko‘tarilganiga hamohang un narxidagi o‘zgarishga ham tabiiy ravishda ko‘n(ik)ayotgan bo‘lsa, un sotuvchilar mahsulot narxi erkinlashtirilgani qimmatchilikka sabab bo‘layotgani, qo‘shni davlatdan un kelmayotganini ro‘kach qilishayotir.

Bu gaplar qanchalik asosli, quyida shu haqda so‘z yuritamiz.

Ma’lumki, shu yilning sentyabrigacha 1 kilogramm bug‘doy uni 935 so‘m edi. Shunga ko‘ra, 50 kilolik 1 qop unning ulgurji bahosi 46 ming 750 so‘mga teng bo‘lardi. Biroq o‘shanda ham qopi 50-60 ming so‘mlik unni topib bo‘lmasdi. Sababi, aholi ehtiyojlari uchun ishlab chiqarilgan arzon un qing‘ir yo‘llar bilan faqat olg‘ir "tadbirkor"lar tegirmonini yurgizar, ular esa unning haqiqiy egalari - ehtiyojmandlarga mahsulot ustiga ikki baravar baho qo‘yib, pullashardi. G‘alati, g‘irrom vaziyat yuzaga kelgandi.

Qolaversa, aytishlaricha, har qopi 46 ming so‘mlik bu arzon un don ishlab chiqaruvchi korxonalar zarar bilan ishlashiga, davlat byudjetidan milliardlab mablag‘ sarflanishiga ham sabab bo‘lgan ekan.

Shu kabi omillar hisobga olinib, six ham, kabob ham kuymaydigan qarorga kelindi: Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 13 sentyabrdagi "Mamlakatimiz aholisini va iqtisodiyot tarmoqlarini raqobat va bozor mexanizmlarini joriy etish asosida don, un va non bilan ishonchli ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi qarori bilan 1 kilogramm 1-navli bug‘doy unini ulgurji sotish narxi 1400 so‘m etib belgilandi.

Ko‘rinib turibdiki, qaror talabidan kelib chiqsak, bugungi kunda 50 kilo hajmdagi bir qop unning ulgurji bahosi 70 ming so‘m bo‘ladi. Yana bir qat’iy talabga ko‘ra, qo‘ldan-qo‘ldan o‘tib, chakana sotilganda ham mahsulotning 1 kilogrammi 1750 so‘mdan, 50 kilolik qopdagisi esa 87 ming 500 so‘mdan oshmasligi shart.

Unga yangi narx belgilanarkan, Bosh prokuratura huzuridagi Agrosanoat majmui va oziq-ovqat xavfsizligi ta’minlanishi ustidan nazorat qilish inspeksiyasi viloyat boshqarmasi mutasaddilari 1 qop 50 kilolik 1-nav un avval chayqovchilar tomonidan 85 ming so‘m atrofida sotilgani, amaldagi o‘zgarishdan keyin har qop unga ko‘pi bilan 2 ming 500, kilosiga 50 so‘mdan "minishi"ni ma’lum qilishgan, yangi tartib natijasida donni qayta ishlovchi korxonalar uchun tom ma’noda bozor mexanizmlari ta’minlanishi, davlat byudjetidan aholini arzon un bilan ta’minlash uchun sarflanayotgan va aslida ayrim ustomon "tadbirkor"lar "biznes"ini avj oldirgan milliardlab mablag‘ havoga sovurilmasligi, chunki unning ulgurji va chakana narxlari o‘rtasidagi farq katta emasligini ma’lum qilishgandi.

Afsuski, ular aytganidek bo‘lmadi. Mahsulotning davlat belgilagan narxi bilan qo‘ldagi bahosi o‘rtasida keskin farq hali-hanuz saqlanib turibdi. Bu orada esa mahalliy unning maqbullashtirilgan bahosi ortidan qozoq uni yo‘q joydan 190 ming so‘mgacha ko‘tarilib ketdi.

To‘g‘ri, mahallalarda 87 ming so‘mlik un ro‘yxat bo‘yicha tarqatilayapti, ammo bu aholi ehtiyojini to‘la-to‘kis qondira olmayaptiki, biror marta arzon un olmagan kishilar haqli tarzda e’tiroz bildirishmoqda. Aholi to‘liq qamrab olinmayotganini birgina Qarshi shahrining o‘nlab nuqtalaridagi "un bozor"larida gullayotgan savdo misolida ko‘rsa bo‘ladi.

Misol uchun, "Umida" choyxonasi tomondagi, Qarshi shahar 2-sonli ichki ishlar bo‘limi ro‘parasidagi shoxobchada bir qop un 125 ming so‘mdan sotilayapti. "Qoraqalpoqniki, sifati yaxshi", deydi sotuvchi. Sifatini bilmadigu, biroq narxi uncha-muncha odamni "chaqishi" tayin. Go‘yo nima xayol qilayotganingizni uqqanday:

- Mana, Toshkent unidan 25 kiloligini oling, 70 ming so‘m, - gapida davom etadi u.

Demak, buning 50 kilosi oz emas, naq 140 ming so‘mga tushadi. Qozoq uni bilan deyarli baravar. Qozoq uni esa 130 mingdan boshlanib, 160 ming so‘mgacha. Nega qimmatligini so‘rasangiz, "Bizning qo‘limizda emas-ku, men bor-yo‘g‘i 500 so‘m qo‘yaman", deydi sotuvchi.

Avtomobil transporti agentligi viloyat boshqarmasi yonidagi shoxobchada esa mahalliy "Dunyo" unini 125, "Qashqadaryodonmahsulot" AJ yorlig‘i yopishtirilgan "zagotzerno" deganini 130, qozoq unini esa 160-170 ming so‘mgacha olasiz. E’tiroz bildirsangiz, evaziga "Haliyam bizda arzon, ana, "gez" tomonga boring, 200 minggacha sotishayapti", degan javobni berishadi.

"Gez" deganlari Qarshi shahrining Nasaf ko‘chasidan "eski bozor" tomon boradigan manzil bo‘lib, darhaqiqat, bu yerdagi "un bozori"da ish ancha qizg‘in. "Eng arzon va sifatli unlar faqat bizda" deya, reklama raqobati qoidalari buzilgan kattagina e’lon "qo‘r" to‘kib turganiga qaramay, bu yerdagi narxlar boshqa joylardan deyarli farq qilmaydi. Buxoro unini 128 mingga, qozoq unini shundan anchagina qimmat bahoda xarid qilish mumkin.

- Qozog‘istondan vagon kirmayapti, shuning uchun un narxi qimmatlashdi, - deydi oilaviy tadbirkor Abdulahad Begmatov. - Lekin yangi yildan keyin tushib qoladi. "Sovmestniy" unni 127 mingdan sotayapmiz, bug‘doyi qozoqniki, tegirmon Toshkentniki, buyam yomonmas. To‘g‘ri, soliqdan kelib "Unni 87 ming 500 so‘mdan sotamiz" deb xat yozdirib ketishdi, lekin "Dunyo" uni kelayotgani yo‘q, bo‘lsa, sotaveramiz.

Qiziq, qo‘shni davlatdan vagon kirmayotgan bo‘lsa, buning mahalliy un bahosiga qanday daxli bor? Ko‘tarilsa, faqat qozoqniki ko‘tarilishi kerak emasmi? Yana bir tomoni, vagon "kelmay", birgina viloyatni shuncha qozoq uni bosib ketgan ekan, agar kelsa, qancha bo‘lardi?!

Aslida narx maqbullashtirilganini ayrim olib-sotarlar unni qimmat qilish uchun bahona o‘rnida ishlatmayaptimi? Shu o‘rinda bir savol tug‘iladi: agar, "Dunyo" uni bo‘lganida 87 mingdan sotisharmidi? Biror shoxobcha yo‘qki, unda mahalliy un 115 ming so‘mdan arzonroq bo‘lsa.

Ana shundayini - 115 ming so‘mlik, Jomboydan keltirilgan nisbatan arzon unni "Erqo‘rg‘on" bozorida topasiz.

- Lekin sifati yaxshimas, to‘g‘risini aytish kerak-da, - deya ogohlantirishni ham unutmaydi sotuvchi. - O‘rniga "Dunyo"dan oling, 123 ming.

- Har kuni 50 qop atrofida un o‘tkazaman, - deydi yakka tartibdagi tadbirkor Bahodir Elmurodov. - Har qopiga, mahalliy un bo‘ladimi, qozoqnikimi, 3 ming so‘mdan qo‘yamiz. Jomboynikini 112 dan olib, 115 dan, "Dunyo"ni 120 dan olib, 123 dan sotamiz, 3 oy oldin 85 dan edi. Soliq bor, 3 million so‘m ijara to‘laymiz. Uncha ko‘p ham qolmaydi.

Xo‘sh, chindan ham tadbirkorga ko‘p qolmaydimi? Shu bo‘yicha bir hisob-kitob qilib ko‘rsak. Sentyabrdan un narxi o‘zgarib, 1 kilogramm 1-navli bug‘doy unining ulgurji sotish narxi 1400 so‘m etib belgilangan bo‘lsa, 50 kilolik 1 qop un 70 ming so‘m bo‘ladi. Sotuvchi ham foyda ko‘rishi kerakligi hisobga olinib, 17 ming 500 so‘mgacha ustiga qo‘yib sotishga ruxsat berilgan. Agar u bir kunda 50 qop un o‘tkazgan taqdirda ham shuning o‘zidan qoladigan foyda 875 ming so‘m bo‘ladi. Bir kunga yomon emas, to‘g‘rimi?

Ammo un sotuvchilar bunga ham qanoat qilmay, shu pulning ustiga qo‘shimcha yana 40 ming so‘mdan "mindirib" olishgan va shuning o‘ziyoq har qop undan 50-60 mingdan "tug‘ayapti". 50 qopdan qoladigani esa 3 million so‘mning nari-berisida! Yana bir kunda!

Tadbirkor ijaraga to‘layman degan 3 million so‘m bir qarashda vahimali tuyuladi, ammo u bir oyda topishi mumkin bo‘lgan 80-90 million so‘m pul ham hazilakam emas.

To‘g‘ri, hech kim zarariga ishlamaydi, biroq foyda halol, qonuniy yo‘l bilan olinganiga nima yetsin?!

O‘rganishlarimiz viloyatning barcha hududida un narxi bir xilda ekanini ko‘rsatmoqda. Misol uchun, Qarshi tumanida "Dunyo" uni 128-130 ming so‘m atrofida bo‘lsa, Mirishkorda, xususan, tuman markazidagi "Shohrux", "Marjona" savdo majmualarida 125-135 ming so‘m oralig‘ida pullanayapti, qozoq uni esa 160 dan 190 minggacha. Xullas, hamma joyda “xo‘roz” bir xil qichqirayapti. Mazkur jarayonni nazorat qilishi kerak bo‘lgan idoralar esa negadir jim, go‘yo mahallalarga olib borib tarqatilayotgan 87 ming so‘mlik un hammaga yetib ortayaptiyu, birovning unga      tanqisligi yo‘q.

"Dunyo-M" aksiyadorlik jamiyati mas’ullari 10 tumanda chakana ko‘chma savdo do‘konlari tashkil qilingani, viloyat va tuman dislokasiyasiga asosan chekka hududlargacha 87 ming 500 so‘mdan un sotilayotgani, hokimiyat belgilab bergan taqsimotdan bir kiloyam ortiqcha sotishga haqlari yo‘qligini ma’lum qilishdi.

Agar mutasaddining aytganlari to‘g‘ri bo‘lsa, unda "un bozor"lariga "Dunyo" unlari qay tariqa borib qolayapti? Demak, unni arzoniga olgan non ishlab chiqaruvchi bozorga olib chiqib, qimmatiga sotayapti, yo jamiyatdagilarning o‘zlari bozorga chiqarayapti. Nima bo‘lganda ham eng ko‘p yutqazayotgan - iste’molchi, chunki u eski shakldagi "o‘yin"larni, yangi ko‘rinishdagi g‘irromlikni deb 30-40 ming so‘m ortiqcha xarajat qilishga majbur bo‘layapti.

Vaholanki Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 16 sentyabrdagi yig‘ilishida berilgan topshiriqqa asosan Davlat soliq qo‘mitasi hamda Agrosanoat majmui va oziq-ovqat xavfsizligi ta’minlanishi ustidan nazorat qilish inspeksiyasi supermarketlar, yirik savdo markazlari, bozorlar va shoxobchalarda mahalliy 1-navli unning chakana narxlari asossiz shakllanishining oldini olish choralarini ko‘rishi kerak. O‘z navbatida Davlat raqobat qo‘mitasi ham ushbu jarayonda tomoshabin bo‘lib turmasligi darkor. Ular o‘z vazifalarini qay darajada uddalashayotganini surishtirib o‘tirishga hojat yo‘q: ko‘chadagi narx hammasini aytib turibdi.

Un narxining asossiz ko‘tarilganiga ham aynan shu - nazoratning yo‘qligi asosiy sabab. Bu sababning oqibatini aslida bir yarim ming so‘mlik non 2 ming so‘m bo‘lib dasturxonimizga kirayotganidagina his qilayapmiz. Ammo tokaygacha bu xo‘jasizlikka jim qarab turib bo‘ladi? Shunchaki xat yozdirgan,  shikoyatlar bo‘lsa, ishonch telefoniga chiqinglar, degan bilan ish bitmaydi. Amaliy harakatga o‘tish, narxlar bo‘yicha reyd o‘tkazilib, tegishli choralar ko‘rilishi darkor. Yo sotuvchilar aytganidek, yangi yildan keyin un arzon bo‘lib qolarmikan? Bilmadik, bilmadik...

B.O‘KTAM

Manba: Qashqadaryogz.uz