22 yillik mantiqsiz urush. AQShning Vyetnamda yo‘qotganlari haqida

Vyetnamdagi urushda 2,6 million amerikalik harbiy qatnashadi, bu urush uchun AQSh 352 milliard dollar sarflaydi.

Ikkinchi jahon urushidan keyin SSSR va AQSh dunyoning ikkita eng qudratli davlati bo‘lib qoladi. Urush tugagach g‘olib sifatida SSSRning obro‘si nihoyatda oshib ketadi va bu ittifoqqa dunyoda sosializm g‘oyasini kengroq yoyishga yordam beradi. O‘z o‘rnida AQSh ham qarab turmaydi va beg‘araz yordam, imtiyozli qarz berish evaziga do‘st orttiradi.

Ikki bir-biriga teskari g‘oyadan birini qabul qilish qiyin bo‘lgan mamlakatlarda AQSh va SSSR pachakilashib o‘tirmay butun boshli davlatni ikkiga bo‘lib bo‘lib olishardi. Masalan, Koreya yarimoroli va Germaniyada shunday bo‘lgandi.

Germaniyada GFR AQSh va G‘arb dunyosining, GDR esa SSSR ta’sir doirasiga tushgan bo‘lsa, Koreya yarimorolida Janubiy Koreya G‘arb bilan, Koreya Xalq Demokratik Respublikasi (Shimoliy Koreya) esa sosializm yo‘lidan ketadi. Kunlarning birida navbat Vyetnamga keladi...

Vyetnamni Ikkinchi jahon urushi vaqtida Yaponiya bosib olgan, ungacha esa Janubiy-sharqiy Osiyodagi ushbu mamlakat Fransiya mustamlakasi edi. Yaponiya Vyetnamni bosib olgach, nguyenlar sulolasining so‘nggi imperatori Bao Day-de mamlakatning «qo‘g‘irchoq rahbari» etib tayinlanadi.

1945 yil 13 avgustida yaponlar Vyetnamdan quviladi. Kommunistik partiya rahnamosi Xo Shi Min vaqtinchalik davlat rahbari etib saylanadi.
U Vyetnam urushi davom etayotgan vaqtda, 1969 yil sentyabrida 80 yoshida o‘z ajali bilan vafot etgan

Mamlakatda boshlangan inqilob natijasida bosqinchilar quviladi, Bao Day-dening hukmronligi tugatiladi. 1945 yil 2 sentyabrida Xo Shi Min 500 ming namoyishchi oldida mustaqillik deklarasiyasi va Vyetnam Demokratik Respublikasi tuzilganini e’lon qiladi. 1946 yilda VDR Milliy yig‘ini tomonidan mamlakat konstitusiyasi qabul qilinadi.

1946 yil Vyetnam shimolini AQSh ko‘magiga tayanadigan xitoylik sarkarda Chan Kayshi, janubini esa VDRni tan olmagan Britaniya qo‘shinlari egallab oladi. Bu tomonda Fransiya ham o‘zining sobiq mustamlakasi Vyetnamdan umidini uzmagandi. Ana shunday holatda chorasiz qolgan Xo Shi Min Fransiya bilan kelishuvga erishadi. Ushbu kelishuvga ko‘ra, Vyetnam mustaqillikdan voz kechadi va unga Fransiya tarkibida kengaytirilgan muxtoriyat beriladi.

O‘sha paytda bu kelishuv amalga oshmaydi va urushdan qochishning iloji bo‘lmay qoladi. Xo Shi Min fransuzlar bilan kelishuvga erishgan bo‘lsada, Vyetnamda Fransiyaga qarshi ko‘plab guruhlarni birlashtirgan «Vyetnam milliy ittifoqi» ham tuzilgan edi.

Sakkiz yillik urush

1946 yil noyabrida butun Hindixitoyda fransuzlarga qarshi sakkiz yillik urush boshlanadi. AQSh bu urushda Fransiyaga yordam beradi. 1951 yilda VDP «Vyetnam mehnatkashlar partiyasi» deb qayta nomlanadi.

Urushni to‘xtata olmagan sulh

1954 yil Hindixitoyda tinchlik o‘rnatish uchun Jeneva kelishuvi imzolanadi. Kelishuvga ko‘ra, Fransiya Vyetnam, Kamboja va Laosni mustaqil davlatlar sifatida tan olishi va bu davlatlarda demokratik saylovlar o‘tkazilishi belgilanishi kerak edi. Fransiya Jeneva shartlarini bajaradi, ammo bu ham Hindixitoyga tinchlik olib kelmaydi. Saylovgacha Vyetnam Benxay daryosidan ikkiga bo‘linadi.

Mamlakat shimolida saylovlar o‘tkaziladi va u yerda kommunistlar g‘alaba qozonishadi. Keyinroq Shimoliy Vyetnam sosializm yo‘lidan ketishini e’lon qiladi va SSSR bilan yaqin munosabatlar o‘rnata boshlaydi. Janubiy Vyetnamda esa saylov o‘tkazilishiga xalaqit berishadi, AQSh yordamida bu yerda Vyetnam Respublikasi tuziladi. Uning rahbari Ngo Din Zyem bo‘ladi.

1955 yil 16 iyulida Zyem Janubiy Vyetnamda saylov o‘tkazilmasligini va antikommunistik tuzum o‘rnatilishini malum qiladi.

Xitoy va SSSR yordami bilan mamlakat shimolida kommunistlar tomonidan Vyetnam Demokratik Respublikasi tuzilgani qayta e’lon qilinadi. Xo Shi Min unga rahbar bo‘ladi.

1959 yilda VDR mamlakat janubini kuch bilan bosib olish uchun harakat boshlaydi. 1960 yilda Zyem boshqaruviga qarshi va kommunistlarga xayrixoh guruhlar janubda «Janubiy Vyetnamni ozod qilish milliy fronti»ni tuzishadi.

AQSh Janubiy Vyetnam tomonda

1961 yil Janubiy Vyetnamga AQSh qurolli kuchlariga tegishli ikkita vertolyot rotasi kiritiladi. Shundan so‘ng Janubiy Vyetnam armiyasiga harbiy ta’lim berish uchun AQShdan ko‘plab harbiy mutaxassislar yuboriladi.

O‘sha paytda Kennedi administrasiyasi Janubiy Vyetnamdagi ittifoqchilarni «kommunistlar agressiyasidan saqlab qolish uchun» AQSh barcha choralarni ko‘rishi haqida bayonot beradi. Shu tariqa,butun dunyo AQShning Vyetnamdagi harbiy harakatlarda ishtirok etayotganidan xabar topadi.

1963 yilda AQSh hukumati Janubiy Vyetnamda Zyemga qarshi davlat to‘ntarishiga hozirlik ko‘rilayotgani haqida xabar topadi va to‘ntarish tashkilotchilari bilan aloqa bog‘laydi.

Oradan biroz vaqt o‘tib, to‘ntarish sodir etiladi va Ngo Din Zyem qo‘lga olinib, ertasi kuni akasi bilan birga qatl etiladi. Zyemning o‘rniga kelgan harbiy xunta siyosiy tarafdan juda kuchsiz ekani va mamlakatni boshqara olmasligi ma’lum bo‘ladi. Buning natijasida partizanlar yanada ko‘proq hududlarni o‘z nazoratiga olishadi. AQSh Janubiy Vyetnam armiyasiga yordam tariqasida tobora ko‘proq harbiylarini kirita boshlaydi.

Janubiy Vyetnamni qo‘lga kiritib, mamlakatni yaxlit kommunistik davlatga aylantirishni reja qilgan shimolliklar ham qarab turishmaydi va 1964 yil janubga 24 minglik qo‘shin kiritiladi. O‘sha yili Tonkin ko‘rfazida AQSh esminesi bilan Shimoliy Vyetnamga tegishli katerlar o‘rtasida to‘qnashuv bo‘lib o‘tadi. Qiruvchi samolyotlar yordamga kelgach, esmines katerlarni chekinishga majbur qiladi.

Bu orada 1964 yil noyabrda Lindon Jonson AQShning 36-prezidenti etib saylanadi (1963 yil Jon Kennedi o‘ldirilgandi). AQSh Kongressi yangi saylanadigan prezidentga lozim bo‘lganda Janubiy-sharqiy Osiyoda harbiy kuch ishlatish huquqini beradi.

Bu paytga kelib, Janubiy Vyetnamda holat AQSh uchun tobora yomonlashayotgandi. Mahalliy harbiylar partizanlar bilan janglarda yengilayotgan va u yerdagi amerikalik harbiylar og‘ir vaziyatda qolayotgandi. 1965 yil 7 fevralda partizanlar AQShning Janubiy Vyetnamdagi harbiy bazasiga hujum qiladi. Bu voqea AQSh Vyetnamga katta qo‘shin olib kiritishi jarayonini tezlashtirib yuboradi. 1965 yil 2 martdan AQSh harbiy samolyotlari Shimoliy Vyetnamni bombardimon qila boshlaydi.

1965 yil 8 mart kuni AQSh uchun muhim bo‘lgan Danang aerodromini himoya qilish uchun ikkita dengiz piyoda qo‘shinlari batalyoni Janubiy Vyetnamga jo‘natiladi. Shu bilan AQSh rasman Vyetnam urushi ishtirokchisiga aylanadi. 1965 yil oxiriga kelib Janubiy Vyetnamda AQShning 185 000 nafar harbiysi bor edi. 1968 yilda esa ularning soni 540 000 nafarga yetadi.

Vyetnam urushi AQSh tarixidagi barcha urushlar orasida eng uzoq vaqt davom etganidir.
Amerikalik harbiylar halok bo‘lishi bo‘yicha Fuqarolar urushi,
Ikkinchi jahon urushi va Birinchi jahon urushidan keyingi to‘rtinchi o‘rinda turadi.

1965 yildan 1969 yilgacha AQSh harbiylari Janubiy Vyetnamdagi partizan guruhlari va Shimoliy Vyetnam qo‘shinlariga qarshi ko‘plab harbiy amaliyotlarda qatnashadi. Ularning aksariyati muavaffaqiyatsiz tugaydi.

1967-68 yillarga kelib AQShda bu urushga qarshi bo‘lganlar soni sezilarli darajada oshadi.

Urushga qarshi namoyishlarda Jon Lennonning Give Peace a Chance qo‘shig‘i madhiyaga aylanadi.

Qolaversa, urushga sarflanayotgan hisobsiz mablag‘lar AQSh iqtisodiyoti uchun katta zarar keltira boshlaydi. 1968 yil 31 mart kuni prezident Jonson AQSh aholisiga Vyetnamda tinchlik sulhiga erishish uchun muzokaralar o‘tkazilishini ma’lum qiladi. Bu bayonot Jonsonga xalqning ishonchini qaytara olmaydi va 1968 yil noyabr oyida o‘tkazilgan prezident saylovida u yutqazadi. «Urushni sulh bilan tezroq tugatish» rejasini ilgari surgan Richard Nikson AQShning 37-prezidenti etib saylanadi.

1969 yil iyul oyida AQSh harbiylarini Vyetnamdan bosqichma-bosqich chiqarish ishlari boshlanadi. Vyetnamda qolayotgan AQSh harbiylari esa jangovor harakatlarni davom ettiraveradi. 1971-72 yillarda AQSh harbiylari tomonidan bir nechta yirik harbiy amaliyot o‘tkaziladi, ammo ularning aksariyati muvaffaqiyatsizlik bilan tugaydi.

1972 yil 30 mart kuni Shimoliy Vyetnam janubda 125 minglik armiya bilan keng qamrovli harbiy harakatlarni boshlaydi. Janubiy Vyetnam armiyasi AQSh harbiy aviasiyasi yordamida bu hujumni bartaraf etadi. Aynan ana shu yirik harbiy amaliyotdagi muvaffaqiyatsizlik Shimoliy Vyetnam rahbariyatiga AQSh taklif etgan tinchlik sulhi uchun muzokaralar boshlashga turtki bo‘ladi.

«Parij sulhi»

1972 yil oxirigacha Shimoliy Vyetnam bir necha bor sulh muzokaralarini to‘xtatib qo‘yadi. Nihoyat 1973 yil 27 yanvar kuni tomonlar «Parij tinchlik kelishuvi»ni imzolashadi. Aslida, bu bitim imzolangunicha AQSh Janubiy Vyetnamdan qo‘shinlarining asosiy qismini olib chiqib ketib bo‘lgan, «atigi» 24 ming harbiy qolgandi. «Parij sulhi»ga ko‘ra, o‘sha yil 29 martgacha AQSh Janubiy Vyetnamdan barcha harbiylarini olib chiqib ketadi, ammo undan keyin yana ikki yil Janubiy Vyetnamda harbiy harakatlar davom etadi.

1974-75 yillarda Shimoliy Vyetnam armiyasi nochor ahvolda qolgan Janubiy Vyetnam armisini yengib, janubni to‘laligicha egallaydi. 1975 yil mart oyida shimolliklar Janubiy Vyetnam poytaxti Saygon shahrini qo‘lga kiritadi. Poytaxt qo‘ldan ketgach, janubliklar armiyasining besh nafar generali o‘z joniga qasd qiladi.

Kommunistlar Saygondagi mustaqillik saroyiga o‘z bayrog‘ini ilishadi. Shu tariqa urush Shimoliy Vyetnam g‘alabasi bilan tugaydi. Shundan so‘ng shimollik kommunistlar Janubiy Vyetnamda «katta tozalash» ishlarini o‘tkazishadi.

AQSh va Janubiy Vyetnam harbiylari bilan hamkorlik qilganlarning aksariyati «qayta tarbiyalash lagerlari»ga jo‘natiladi. Mamlakatda tinchlik o‘rnatilgach ko‘plab qochoqlar o‘z uylariga qaytib kela boshlaydi.

Vyetnam urushida qatnashgan davlatlar

Vyetnam urushida AQSh harbiylaridan tashqari yana ko‘plab davlat harbiylari qatnashadi. Jumladan, Janubiy Koreya, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Tailand, Filippin, Tayvan, Yaponiya, Belgiya harbiylari Janubiy Vyetnamga yordam bergan. SSSR, Xitoy, Shimoliy Koreya, Mo‘g‘uliston harbiylari esa Shimoliy Vyetnamni qo‘llagan.

Vyetnam urushida SSSR ishtiroki

1965 yilda SSSR hukumati Vyetnam Demokratik Respublikasiga harbiy-texnikaviy yordam berish haqida qaror qabul qiladi. Vazirlar Kengashi raisi Kosiginning baho berishicha, o‘sha paytda Vyetnamga berilgan yordam miqdori kuniga 1,5 million rublni tashkil etgan. AQSh aviasiyasi va SSSR zenitchilari o‘rtasidagi ilk to‘qnashuv 1965 yil 24 iyulida sodir bo‘ladi.

Urush tugaguncha SSSR Vyetnamga 95ta zenit-raketalar majmuasi, 7,5 ming dona boshqa turdagi raketalar, 687ta tank, 316ta harbiy samolyot yetkazib beradi.

SSSRning Vyetnamga qilgan yordami rasmiy manbalarda ko‘rsatilgandan ko‘proq bo‘lganini aytiladi. Jumladan, sobiq sovet ofiseri, Turkiston harbiy okrugida xizmat qilgan va sovet armiyasi safida Vyetnam urushida qatnashgan amerikalik jurnalist Mark Shternberg Vyetnam urushida SSSRning to‘rtta aviadiviziyasi qatnashgani haqida yozgandi.

Vyetnam urushidagi harbiy jinoyatlar

Vyetnam urushida barcha tomonlar harbiy jinoyatlarga qo‘l urgan. Har ikki tomon, Shimoliy va Janubiy Vyetnam harbiylari o‘zlarini qo‘llamagan tinch aholi vakilarini, erkaklarni otib tashlagan, ayollarni zo‘rlagan, hatto bolalarni ham ayamagan. Harbiy jinoyatlarni xorijlik harbiylar, shu jumladan, SSSR va AQSh harbiylari, ularning ittifoqchilari ham sodir etadi.

Vyetnam urushidagi yo‘qotishlar

Janubiy Vyetnam tomoni bu urushda 250 ming nafar harbiy  yo‘qotadi. 1 million nafar harbiy yarador bo‘ladi. Shimoliy Vyetnam va uni qo‘llagan janublik partizan guruhlardan bu urushda 1 million nafardan ortiq harbiy halok bo‘ladi, tinch aholi vakillaridan esa jami 2 million nafar odam qurbon bo‘lgan.

Vyetnam urushida AQShning 2,6 million nafar harbiyci ishtirok etib, ulardan 60 ming nafari halok bo‘ladi. Halok bo‘lgan harbiylarning 64 foizi 21 yoshgacha bo‘lgan yigitlar edi. Shuningdek, mazkur urushda 303 ming nafar harbiy yarador bo‘lgan.

1953 yildan 1975 yilgacha AQSh Vyetnamdagi harbiy harakatlarda umumiy hisobda 168 milliard dollar mablag‘ sarflagan. Yana bir manbaga ko‘ra, AQSh bu urushda 352 milliard dollar pul sarflagan, 9 ming samolyot va vertolyotlaridan ayrilgan.

Bugungi AQSH-Vyetnam munosabatlari

AQSh Vyetnamdan o‘z qo‘shinlarini olib chiqib ketganidan so‘ng, 1975 yilda Vyetnamdan AQSh elchisini quvib yuborishadi. AQSh bu yerdagi elchixonasini yopadi va har ikki mamlakat o‘rtasidagi diplomatik aloqalar uziladi. 1990-yillarda dunyo sahnida ro‘y bergan o‘zgarishlar ortidan har ikki davlat o‘zaro hamkorlikni to‘xtatib qo‘yish ikki taraf uchun ham manfatli emasligini tushunib yetadi va o‘zaro hamkorlikni boshlash haqida muzokaralar o‘tkaza boshlaydi.

1995 yildan boshlab ikki davlat yana qaytadan diplomatik aloqalar o‘rnatadi, o‘zaro hamkorlik qayta tiklanadi. O‘shandan beri ikki mamlakat o‘rtasidagi aloqalar mustahkamlanib kelmoqda. 2015 yil tomonlar diplomatik aloqalar o‘rnatilganining 20 yilligini tantanali nishonlashadi. Bugungi kunda Vyetnam AQShning muhim savdo hamkorlaridan biri hisoblanadi.

1995 yil, diplomatik aloqalar o‘rnatilgan ilk yilda ikki davlat o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 451 million AQSh dollariga teng bo‘lgan, 2014 yilga kelib bu ko‘rsatkich 35 milliard dollarga yetdi. Bugun amerikalik investorlar Vyetnam bozoriga jadallik bilan investisiya olib kirishda davom etmoqda. Vyetnam esa AQShga ko‘plab iste’mol tovarlarini yetkazib bermoqda.

Bugun, har ikki davlat ham bir paytlar bo‘lib o‘tgan urush haqida eslamaydi. Aksincha, o‘zaro hamkorlikni yanada rivojlantirish payida bo‘ladi.

G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi