Туркиянинг атиргул боғи – Испарта

Инсонларнинг кундалик ҳаётида жуда алоҳида ўрин тутган атиргул, севги, гўзаллик, муҳаббат ва ҳурмат ифодасини энг гўзал тарзда ўзида мужассам этган гулдир.

Шимолий яримшарнинг ўсимлиги хисобланган атиргулнинг асл келиб чиқиш ватани Шарқий Осиёдир. Аниқ бўлмасада, атиргул ёғи ва сувининг дастлаб Эрон ёки Ҳиндистонда ишлаб чиқарилгани, сўнгра Анадолу, Европа, Шимолий Африка ва Шарқий Осиёга тарқалгани маълум.

Қазилмаларга кўра, атиргулнинг ер юзида мавжудлиги камида 35 миллион йиллик тарихга эга. Атиргулнинг инсоният тарихидаги ўрни ва аҳамияти камида 5000 йиллик ранг-баранг тарихга асосланади.

Ўзининг ватани Шарқий Осиёдан дунёнинг бошқа ҳудудларига савдо йўли билан етиб борган атиргул ўзининг гўзал ҳиди ва шифобахшлиги билан қадимдан турли ривоятларга сабаб бўлган ва хушбўй ҳидининг шайдолари учун ажралмас гул ҳисобланади. Дарҳақиқат, атиргул боғлари қадимги даврларда финикияликлар, юнонлар ва римликлар учун буғдой далалари ва боғлар каби муҳим аҳамиятга эга бўлган.

Тарихда атиргул ҳидининг узоқ муддат сақланиб қолишини таъминлаш учун қилинган биринчи усул қадимги даврларда Миср, Месопотамия, Ҳиндистон ва Хитой каби цивилизациялар томонидан қўлланилган мойлар билан макерация (атиргул гулларини маълум вақт давомида мазкур ёғларда сақлаш усули) эди. Кейин милоддан аввалги 3500 йилда кашф этилган сув билан экстракция усули (атиргул гулларини маълум усуллар билан сувга солиб, кейин бу сувни фильтрлаш орқали ишлатиш) қўлланилган. Кейинчалик, милоддан аввалги 50 йилларда эса инсоният томонидан кашф этилган "руҳни ушлаш" усули, яъни дистиллаш орқали олинган маҳсулотлар пайдо бўлди ва бу атиргул сувига айланди. Охирги босқичда бу атиргул сувидаги хушбўй мой зарраларини тўплашга ҳаракат қилиниб, атиргул мойи олина бошланди.

Испартада атиргул етиштиришнинг бошланиши

Испартада атиргулнинг минг йилларга бориб тақаладиган қадимий, чуқур илдиз отган тарихи йўқ. Испарта атиргули атига 150 йиллик тарихга эга. Испартадан аввал атиргул етиштириш Бурдур, Денизли ва Чал минтақаларида амалга оширилгани маълум.

Ялвач туманидан Испарта шаҳрига кўчиб келган Мейданбеёғли Меҳмет Иззетнинг ўғли Исмоил Афанди атиргулни бу шаҳарга олиб келган. Бунинг жуда қизиқарли ҳикояси бор.

Исмоил афанди яхши мадраса таълими олиб, ўзини доимо такомиллаштириб, дунёқараши кенг инсон бўлиб вояга етади. Исмоил афандининг биринчи савдо корхонаси тўқувчилик бўлиб, турли усталардан олган билимлари билан қурган тўқув дастгоҳлари туфайли бу касб тезда Испарта ва Бурдурга тарқалади ва кўп одамлар бу касбни ўрганадилар. 1889 йилда Болгариянинг Қизанлик туманидан Денизлининг Чал туманига келган бир кишидан атиргул гулидан мой олиш усулини ўргангач, бу инсон билан хат ёзишади ва атиргул ҳақида кенг маълумотга эга бўлади.

Исмоил афанди қўшни Бурдур, Денизли ва Чал туманларига саёҳатга бориб, у ерга атиргул экиб катта даромад қилинаётганини ўз кўзлари билан кўради. Шундан сўнг Испартада атиргул етиштириш бўйича кенг кўламли ишларни амалга оширишни бошлайди.

Илк даврларда атиргулни яхши етиштиришига қарамасдан, атиргулдан мой олиш усулини билмагани учун муваффақиятга эриша олмайди.

Исмоил афанди бу муваффақиятсизликларга қарамасдан, ишлашда давом этди. Муваффақиятсизлигининг сабабларини таҳлил қилиб, сўраб суриштирди, билмаганини ўрганди. Кўплаб синов ва тажриналар ўтказди ва ниҳоят, атиргулдан мой олиш усулининг энг нозик деталларигача билиб олди.

Исмоил афанди келгуси йил ҳосилига яхши тайёргарлик кўрди. Қишнинг совуқ, қорли кунлари ўтиб, баҳор келиши билан Исмоил афанди атиргул боғи кўркамлашди. Май ойининг биринчи ҳафтасида об-ҳаво исиши билан боғ катта катта баргли пушти атиргулларга бурканди.

Бу атиргулларнинг гул япроқларини қўлда тўплаш учун юзлаб ишчилар бир ой мобайнида атиргул даласидан чиқмади. Гул мавсуми тахминан бир ой давом этди. Гулчи Исмоил афанди ҳам бу имкониятдан фойдаланди, минг бир машаққат билан етиштиришга эришган соф “Атиргул ёғи” ва “Атиргул суви”ни яхши нархга сотди. Биринчи бўлиб, қарзларини тўлади, кейин янги уй-жой қурди, уни жиҳозлади. Лекин, атиргул сотиб топган пуллари тугамади. У эса буни исроф қилмай, пулни атиргул далаларини кенгайтиришга сарфлади.

“Атиргулчиликда яхши пул бор экан!”

Испарталиклар Исмоил афанди тажрибасидан Испарта заминининг атиргул етиштиришга жуда мос эканлигини билиб олдилар. Атиргулнинг яхши пул олиб келишини кўзи билан кўргандан халқ, “Далаларимизга атиргул экайлик, атиргулчиликда яхши пул бор экан!” — дея бошлайди.

Гулчи Исмоил афанди ҳасад қилмади ва атиргул экмоқчи бўлганларга ёрдам берди. Бир неча йил ичида ҳамма далаларга атиргуллар экилиб, Испарта шаҳри атиргулзорларга айланди.

Шундан сўнг Испарта атиргул етиштириш билан машҳур бўлиб, атиргулчилиги билан ҳам танилди.

Атиргул мойи 1870 йилларнинг бошида Болгариядан кўчиб келганлар томонидан Анадолуга олиб келинган бўлса, Испартада 1892 йилда атиргул мойи ишлаб чиқариш Муфтузаде Исмоил Афанди исмли шахс томонидан йўлга қўйилди.

Исмоил Афанди томонидан реторт деб номланган оддий ва ибтидоий қозонларда ишлаб чиқарила бошланган атиргул мойи ишлаб чиқариш узоқ йиллар давомида шу усул билан давом этди.

Бу тарздаги атиргул мойи ишлаб чиқариш Мустафо Камол Отатуркнинг Испарта шаҳрига келганида берган кўрсатмасига биноан 1935 йилда "Иқтисодиёт вазирлиги" томонидан замонавий атиргул мойи заводининг ташкил этилиши натижасида саноат даражасига чиқарилди.

1958 йилда Гулбирлик томонидан ташкил этилган Исломкўй атиргул ёғи заводи ва 1976 йилда ташкил этилган бошқа атиргул мойи заводлари билан турк атиргул ишлаб чиқариш ва атиргул мойи ишлаб чиқариш усули ўзгарди. Бугунги кунда қишлоқ типидаги атиргул ёғи ишлаб чиқариш ўз ўрнини саноат гул ёғи ишлаб чиқаришга бутунлай бўшатиб берди.

Испарта вилояти, айниқса, атиргул мойи ва атиргул маҳсулотлари учун Туркияда муҳим марказга айланди. Вилоятда атиргулни қайта ишловчи маҳаллий ва хорижий корхоналар кўпайди. Ҳозиргу кунда вилоятда «Гулбирлик» ва хусусий муассасаларга қарашли жами 15 та атиргул мойи заводи ишлаб турибди.

Испарта атиргулининг хусусиятлари

Дунёда 1350 га яқин атиргул турлари мавжуд бўлиб, шуларнинг 24 тури Туркияда етиштирилаётган бўлсада, атиргул мойи олиш учун ишлатиладиган тур “Роса дамассена Милл” хисобланади.

Роса дамассена навлари кўп бўлсада, айниқса «Тригинтипетале» нави Болгария ва Туркия, Марокаш, Миср, Эрон, Сурия, Ҳиндистон ва Кавказда гул ёғи олиш учун етиштирилади.

Роса дамассена; яъни Испарта атиргули, пушти мойли атиргул, мойли атиргул, сақич атиргул ва Дамашқ атиргули номи билан ҳам танилган, пушти рангли, ярим қатламли ва кучли ҳидли, қишга чидамлилиги юқори, кўп йиллик, тиканли ўсимликдир. Роса дамассена ўсимлигининг бўйи 1,5-3 метргача етади. Цилиндрсимон, тўла, танаси жигарранг ва шохланган, шохлари кўплаб катта-кичик қаттиқ тиканлар билан ўралган, барглари юмшоқ ва майда туклар билан қопланган.

Атиргул япроқларинин катталиги 3-4 см, овалсимон, четлари оддий тишли, пастки юзаси тукли. Гуллари бироз осилган, оч ёки тўқ пушти ранг бўлади.

Атиргулнинг фойдалари

Атиргул ёғи анъанавий тиббиётда дори сифатида ишлатилган. Халқ табобатида атиргул суви, атиргул пастаси ва гул ёғи сифатида қайта ишланган атиргул; бош оғриғи, иситма, ҳушидан кетиш, ошқозон оғриғи, кўздан қон кетиши каби касалликларни даволашда фойдаланилади.

Испарта вилоятида 100 йилдан ортиқ вақтдан бери мойли гул (Росе Дамессана) ва атиргул мойи ишлаб чиқарилмоқда. Бу хусусияти билан Испарта “Атиргуллар диёри” деб аталади.

Испартадаги атиргул етиштирувчиларни бирлаштирган Гулбирлик, 1954 йилда 9 та таъсисчи бирлик кооперативлари томонидан тузилган Кооперативлар Иттифоқи сифатида ташкил этилган. Гулбирлик, ҳозирда 6 та кооператив, 8000 та ишлаб чиқарувчи ҳамкор, 8 та атиргул мойи заводини ўз ичига олади. Гулбирлик бу соҳада Туркия ва дунёнинг энг йирик ишлаб чиқарувчи ва экспорт қилувчи фирмаси бўлиб, ҳар куни мавжуд корхоналарда 360 тонна атиргул гули қайта ишлади, турк ва жаҳон стандартларига мос маҳсулот ишлаб чиқаради.

Дунё парфюмерия ва косметика саноатининг етакчи компанияларининг атиргул ёғига бўлган эҳтиёжларини ҳалигача қондираётган «Гулбирлик» бу соҳада ўз мавқеини сақлаб келмоқда ва ривожлантирмоқда. Бундан ташқари, Гулбирлик 1998 йил бошида косметика ишлаб чиқаришни бошлаган.

Парфюмерия ва косметика саноатининг энг муҳим ва қиммат хом ашёларидан бири бўлган атиргул мойи пушти мойли атиргулларни буғда дистиллаш усули билан қайнатиш орқали ишлаб чиқарилади. Жаҳон даражасидаги атиргул мойи денгиз сатҳидан 1050 метр ва ундан юқори баландликда жойлашган Испарта ва атрофида етиштириладиган атиргуллардан олинади. Атиргуллар ҳар йили май-июнь ойларида йиғиб олинади.

Ферментациядан ўтмаган, ранги ва ўзига хос тузилишини ўзгартирмаган ўта янги пушти атиргулларни экстракция усули билан қайта ишлаш натижасида қаймоқсимон, қуюқ олчасимон рангли қаттиқ гул мойи олинади. Қаттиқ атиргул мойи парфюмерия ва косметика саноатининг хом ашёларини ишлаб чиқаришда қўлланилади. Атиргул ёғини ишлаб чиқариш жараёнида олинган ёғли сувни дистилланган, тоза ва иссиқ сув билан бир-бир нисбатда аралаштириш натижасида атиргул суви олинади. Табиий ишлаб чиқарилган атиргул суви кўп марта фильтрланади, шишаларга солинади, қадоқланади ва сотувга чиқарилади. Атиргул сувлари табиий бўлиб, таркибида зарарли моддалар бўлмагани учун терини озиқлантирувчи ва таранглаштирувчи хусусиятлари туфайли баъзи озиқ-овқат маҳсулотлари ва ширинликларда хушбўй ҳид сифатида ҳам қўлланилади.