Туркиядаги неолит даврига оид Чаталҳўюк манзилгоҳида аёллар жамияти мавжудлиги аниқланди

Туркиянинг археологик майдонида давом этаётган қазишмалар, реставрациялар ва тадқиқотлар натижаси инсоният тарихи ҳақидаги тушунчамизни чуқурлаштиришда давом этмоқда. Яқинда ўтказилган геномик тадқиқотлар шуни кўрсатдики, Туркиянинг марказидаги неолит даврига оид Чаталҳўюк аҳоли пунктида аёллар жамияти ташкил қилинган, бу эса илк қишлоқ хўжалиги жамиятларида аёлларнинг марказий роли ҳақида ажойиб нуқтаи назарни тақдим этади. Илмий тадқиқот, шунингдек, вақт ўтиши билан ўзгарувчан қариндошлик тузилмаларини кузатди ва асрлар давомида ижтимоий нормалар қандай ривожланганига ойдинлик киритди. Ҳозирги вақтда Чаталҳўюк дунёда инсоният тарихидаги энг қадимги шаҳар сифатида эътироф этилади, у атрофдаги қишлоқларни бир марказ остида бирлаштирган илк маскан бўлиб, замонавий шаҳар цивилизациясининг бошланиш нуқтаси ҳисобланади.

ЮНEСКОнинг Бутунжаҳон мероси рўйхатига киритилган ва ҳозирги Коня вилоятида жойлашган Чаталҳўюк, шунингдек, одамлар ўз уйларининг тагига дафн этилган ноёб ерости дафн этиш амалиёти билан ҳам машҳур. Туркия ҳамда бошқа 10 давлатдан 47 генетик, археолог ва биологик антропологларнинг 12 йиллик ҳамкорлиги натижасида якунланган ва яқинда Science журналида чоп этилган тадқиқот қабрларни таҳлил қилиш орқали ҳудуддаги қариндошлик ва гендер динамикаси ҳақида ажойиб хулосалар берди. Олимлар қадқиқотлари доирасида милоддан аввалги 8000-5800 йилларда яшаган 395 кишининг скелет қолдиқларини таҳлил қилдилар ва 35 та уйга дафн этилган 131 нафар шахсга оид ДНК таҳлилини муваффақиятли якунладилар.

Генетик таққослашлар шуни кўрсатдики, Чаталҳўюк хонадон аъзоларини ўзаро боғлашда аёл эркакка қараганда муҳимроқ рол ўйнаган. Аёллар ҳар бир хонадоннинг асосий таянчи бўлган, эркаклар эса эҳтимол бошқа жойларга кўчиб юрган. Бундан ташқари, ёш аёл қабрларида эркак қабрларига қараганда кўпроқ қабр буюмлари мавжуд. Бу Онадўлидан келиб чиққан Европа неолит даврига оид манзилларда кенг тарқалган эркак ҳукмронлик қиладиган тизимлар эрта деҳқончилик жамиятларининг табиий хусусияти эмаслигини кўрсатади.

Тадқиқот шунингдек, вақт ўтиши билан Чаталҳўюкдаги қариндошлик муносабатлари ўзгариб борганини аниқлади. Айни бир бинога дафн этилган одамлар бу манзилгоҳнинг дастлабки босқичларида одатда ўхшаш генетик тузилишга эга бўлган, бу эса уйнинг биологик оила аъзолари томонидан ишлатилганини кўрсатади. Бироқ кейинги даврларда бундай генетик қариндошлик камёб бўлиб қолди, бу эса қон-қариндошликнинг ижтимоий тузилмадаги марказий аҳамиятини аста-секин йўқота бошлаганини англатади. Тадқиқотчиларнинг фикрича, бу ўзгаришларни ҳомийлик ва фарзанд асраб олиш механизмларининг кенг қўлланилиши каби маданий омиллар билан боғлаш мумкин.

Чаталҳўюк: Неолит даврига оид шаҳар типидаги посёлкалар

Чаталҳўюк 9000 йил олдин мавжуд бўлган жамият ҳақида тасаввур беради. Зиёратчилар ушбу қадимий жамиятнинг нафосатини аниқ кўрсатувчи турли қолдиқлар орқали инсоният тарихининг илк ўтмишига саёҳат қилишлари мумкин. Майдон ўзининг катта ўлчами, аҳоли пунктининг узоқ умр кўрганлиги, кластер усулида қурилган ва томга кириш имкониятига эга бўлган орқама-кетин уйлар, шунингдек, девор расмлари ва релефлари билан ажралиб туради. Ушбу топилмалар жамланмаси шаҳарсозлик, барқарор турмуш тарзи, ижтимоий ташкилот ва маданий амалиётлар ҳақида батафсил тушунчани намоён этади.

Археологик майдоннинг энг машҳур топилмалари орасида она маъбуда култи ва кўплаб аёл ҳайкалчалари мавжуд. Анқарадаги Онадўли цивилизациялари музейида Чаталҳўюк топилмаларининг бой коллекцияси, жумладан, аёл ҳайкалчалари мавжуд бўлса-да, қазилма майдонини бир вақтлар инсоният ҳаётининг илк белгилари куртак ёзган ҳудуд сифатида сайр қилиш ўзгача таассурот қолдиришига шак-шубҳа йўқ.

Бундан ташқари, Туркия маданий меросни асраб-авайлаш бўйича 2023 йилда Чаталҳўюкда замонавий технологиялар билан жиҳозланган ахборот ва зиёратчилар марказини очди. Археологик майдон ичида жойлашган ушбу марказ интерактив экранлар ва мафтункор мультимедиа инсталляциялари орқали Чаталҳўюк ҳақида кенг қамровли маълумот беради.