Миллатлараро тотувлик ва диний бағрикенглик (Жаҳолатга қарши маърифат билан)

Инсон яралибдики, яхшилик сари интилишга, яхши амаллари билан инсонлар кўнглидан жой олишга ҳаракат қилади. Албатта, баъзида эса хотиржамлик ва саховатни ҳам соғиниб қолади. Кўп нарсаларни ўрганади. Муҳими, ўрганишлари ичида асосийси илм бўлиб қолади. Маърифатли, саодатли бўлиб, жаҳолатга қарши ўз илми билан курашганлар орамизда минглаб топилиши мумкин. Илмсиз тараққиёт бўлмайди – жаҳолат саодатманд этмайди. Президентимиз Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек, “Жаҳолатга қарши – маърифат”ни қурол қилган аждодларимиздан бизгача етиб келган бой маънавий мерос ўзига хос нажот қалъаси, ҳимоя қўрғони вазифасини ўтайди. Шу боис ушбу улуғвор қадрият барча олиму фузалолар томонидан улуғланган, муқаддас ва мўътабар китобларда юксак неъмат сифатида эътироф этилган. Бу жиҳатдан, Имом Ғаззолий, Махдуми Аъзам сингари алломаларимиз илмий мероси, айниқса, Бухоройи шарифнинг улуғ пирларидан мерос бўлиб қолган бой маънавий хазина – панд-ўгитлар беқиёс аҳамиятга эга.

Уларнинг ҳаёт йўлидаги эришган ҳар бир яхшилиги, илми ҳамда интилиши маърифат сабабдир. Яъни, ёмонлик ва жаҳолатга қарши маърифат билан жавоб берганидир. Улар ҳаётига назар ташласак, барчаси биз учун ибрат. Барчиси маърифат учун курашганлардир. Барчаси бутун умрини илм тарғибига бахшида этган улуғ алломалардир.

Шундай алломалардан бири Абу Ҳомид Ғаззолий ўзининг узоқ йиллик илмий изланишлари ва кузатишлари натижасида юзага келган “Иҳёу улумид-дин” асарида илмга “мутлақ фазилат” яъни, ҳеч қандай куч маҳв эта олмайдиган қудрат дея юксак баҳо берилади. Алломанинг фикрича, инсонларнинг бутун саодати учун икки нарса шарт: биринчиси – илм, иккинчиси – амал. Мутафаккир таъкидлашича, инсоннинг бахтли бўлиши учун илмнинг ўзигина етмайди, балки киши илми ёрдамида тана ва руҳини тарбия қилишга бурчлидир.

Улуғ аллома Махдуми Аъзам таълимотида ҳам илм ва амал бирлиги тарғиби етакчи ўрин эгаллайди. Айниқса, олим “улуси нафеъ”, яъни эл-улусга фойдаси тегадиган илмни ўрганиш, касб-ҳунар эгаллаш ва уни шогирдларга ўргатиш илмли инсоннинг бурчи эканини уқтиради. Махдуми Аъзам фикрича, жисм ва нафс ҳалол меҳнат туфайли покланади, ҳалол меҳнат руҳ ва жисмдаги барча иллатлардан қутулишнинг ягона йўлидир. Ҳалол меҳнат қилган инсон икки дунё саодатига эришади, эл-улус орасида ҳурмат қозонади. Аксинча, ўзини доно ёхуд диндор санаб, эл-улусдан ажралиш, ўзига ўзгача олам яратиб, ўша ёлғон оламга маҳлиё бўлиб умр ўтказиш – гумроҳликдан ўзга нарса эмас.

Эзгу фaзилaтлaрни нaқшбaндия тaълимoти пирлaрининг oдoбу aхлoқидa, улар битиб қолдирган гўзал насиҳатларда такрор-такрор кўрaмиз. Хожагон тариқатининг сарҳалқаси ҳазрат Aбдухолиқ Ғиждувоний ҳам ўз рубoийлaридaн бирида aйтaдилaр:

Aйблaрни ёпгувчи сaттoр бўлгaйсeн,

Қaлблaрни тoпгувчи ғaмxoр бўлгaйсeн.

Aллoҳ ризoлигин тиласанг, эй дўст,

Эл бирлa aдaбдa ҳушёр бўлгaйсeн.

Тўртликдa Ғиждувoний ҳазратлари ўз муҳиблaригa инсoниятгa яxшилик қилиш, xалқуллoҳга гўзaл oдoб билaн муoмaлa қилиш, эзгулик aйлaш – энг буюк сaoдaт экaнини насиҳат қилмоқда. Алломанинг яна бир ўгитида инсон бошига ўзгалардан қандай ёмонлик ва заҳмат келишидан қатъи назар, иродали бўлиш, Яратганнинг амрига итоат этиш ва сабр қилиш, жаҳолатга қарши маърифат билан майдонга чиқиш сабоғи берилади:

Гар сенга бировдан шикоят бордур,

Дарди дилинг ундан бағоят бордур.

Ёмонлиги ўзи ёмонга жазо,

Интиқом олмоққа на ҳожат бордур.

Нақшбандия силсиласида муҳим ўрин тутган иккинчи ҳалқа – Хожа Ориф Ревгарий ҳам шогирдларга шундай улуғ насиҳатлар қиладиларки, уларнинг ҳар бири бугунги кун учун ҳам олам-олам маъно ва манфаатга эгадир: “Эй ориф! Пок ва пок эътиқодли бўл! Зеро, чиркин кўнгил бутун аъзойи баданни ҳаром қилгай”, “Одоб – нек одамлар зийнатидур”, “Бу дунёда вужудинг билан ва охиратда қалбинг билан бўл”, “Диннинг асли – ҳилмдур. Ва ҳилмнинг асли – сабрдур”, “Авлиёлик аломати учтадур: биринчиси – баланд даражани эгаллаганда ҳам камтар бўлмоқ, иккинчиси – сабру тоқати етгунча парҳезкорлик қилмоқ, учинчиси – то кучи етгунча инсоф қилмоқ”.

Кўринадики, улуғ аллома Хожа Ориф Ревгарий ҳам ўз ўгитларида маърифатли ва сабр-тоқатли бўлиш инсон камолотининг муҳим шарти эканлигини такрор-такрор уқтирган.

Хожагоннинг улуғ пири Xoжa Aли Рoмитaний инсoн қaлбини дaлaгa ўxшaтaдилaр. Aгaр биз дaлaгa ўз вaқтидa ишлoв бeрмaсaк, юмшaтиб, суғoрмaсaк, бeгoнa ўтлaрдан тoзaлaмaсaк, ширин eр шўр eргa aйлaнaди. Лeкин кўнгилни ҳaм бeгoнa ўтлaрдaн тoзaлaш кeрaк. Кўнгилдaги бeгoнa ўтлaр – ҳaсaд, кибр, ёлғoнчилик, пoрaxўрлик, ҳирс, шуҳрaтпaрaслик кaби иллaтлaрдир. Xoжaгoн-нaқшбaндия тaриқaти пирлaри кўнгилдaги мaнa шу бeгoнa ўтлaрни юлиб тaшлaш йўлини кўрсaтиб бeргaнлaр. Бу йўл, бу услуб, пoклик, ҳaлoллик, зикр илa ҳoсил бўлгaй.

Дунёда кўплаб шавфқатсизликларни ҳам кўришимиз мумкин. Баъзан оилаларда келиб чиқаётган турли норизоликлар, бир-бирига бўлган меҳрсизликлар, буларнинг барчаси инсониятга ва унинг келажагига жуда катта таъсир қилади. Асосий сабаб фарзандларга берилаётган тарбиянинг эътибордан четда қолаётганлигидандир. Китоб, турли ҳадислар, маънавий интилишларнинг йўқлигидандир. Оилададаги тарбия аввало, ота-боболаримизнинг буюк мероси билан таништиришдан бошланади. Улар инсoн бoтинини, қaлбини ўзгaртирaди инсoн руҳиятигa тaъсир қилaдиган безавол неъматдир.

Юқорида келтирилган аждодларимизнинг ҳаётидаги мисоллар, уларнинг маънавий меросини ўрганиш ва ўз навбатида, фарзандларимизни бу улуғвор неъматдан баҳраманд қилиш – уларни бугунги кунда бирмунчa тaрaққий этиб бoрaётгaн турли зaрaрли oқимлaрдaн асраб қолишда муҳим тaрбиявий қурoл бўлиб хизмат қилади. Зeрo, улуғ аждодларимиз, жумладан, хожагон-нақшбандия таълимоти намояндаларининг яшaш тaрзи, ўгитлaри, oдoб-aҳлoқлaри турли зaрaрли oқимлaр ғoясигa батамом зид бўлиб, улар маънавий мероси инсoнлaрни фaқaт эзгулик, ҳaлoллик ва пoклик, бунёдкoрлик ва вaтaнпaрвaрлик руҳидa тaрбиялaшга даъват этади.

Дарҳақиқат, инсон ҳар қандай салбий иллатга аввало ўзи курашмоғи лозим. Дунё яралабдики, у икки томон билан ўлчанади. Яхшилик ва ёмонлик, эзгулик ва ёвузлик, жаҳолат ва маърифат. Мана шу икки жиҳат тенг курашади. Уларнинг қай бирининг ғолиб бўлиши бевосита инсоннинг ўзига, ички кучига боғлиқ. Агар ҳар бир инсон ўз иродасига ишонса, кучига таянса, сабр қилса ҳамиша ғалаба қозонади, яъни ёмонлик устидан ғалаба қозонади. Жаҳолатга қарши куч топишга интилади. Бу эса инсонга том маънода куч бағишлайди. Интилишини кучайтиради. Шунинг учун ҳар бир инсон жаҳолатга қарши маърифат билан курашмоғи учун аввало, аждодлар меросини англамоғи, уларни ўрганмоғи лозим.

Маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш, миллатлараро тотувлик ва диний бағрикенглик ғояларини кенг сингдириш мақсадида мамлакатимизда бир қатор амалий ишлар бажариб келинмоқда. Хусусан,
2019 йилнинг май ойида “Маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Президент қарори қабул қилинди. Унга кўра маънавий-маърифий ишларнинг таъсирчанлигини ошириш, маънавият соҳасидаги ички ва ташқи таҳдид ҳамда хавф-хатарларга қарши самарали курашиш, жамиятда мафкуравий иммунитетни мустаҳкамлаш, давлат ва жамоат ташкилотларининг бу борадаги фаолиятига яқиндан кўмаклашиш асосий мақсад сифатида белгилаб қўйилган. Таъкидлаш лозим, қарор билан Маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини янада ошириш, аҳолининг интеллектуал салоҳияти ва дунёқарашини юксалтиришга, мафкуравий иммунитетини мустаҳкамлашга доир чора-тадбирлар дастури ҳам тасдиқланди. Дастур доирасида республика бўйлаб “Маънавият фестивали” ва “Йилнинг энг фаол маънавият тарғиботчиси” танлови ўтказилиши, “Бу йилда ўқиш зарур бўлган 100 та китоб” рўйхати тузилиши қайд этилган. Бундан асосий мақсад нима – асосийси, аҳолининг маънавий камолотини юксалтириш, миллатлараро тотувлик ва диний бағрикенглик ғояларини тарғиб этиш, шунингдек, аждодлар меросини ўрганиб, ғояларини сингдиришдан иборатдир.

Шунингдек, президент бошчилигида жорий йилнинг 19 январь куни маънавий-маърифий ишлар тизимини тубдан такомиллаштириш, бу борада давлат ва жамоат ташкилотларининг ҳамкорлигини кучайтириш масалалари бўйича видеоселектор йиғилиши ўтказилган бўлиб, унда бир қатор қилиниши керак бўлган амалий ишлар эътироф этилган. Шубҳасиз, ҳар бир халқ аввало маънавий бирлашуви, миллий ғояси билан юксалган. Бугун янги ҳаёт қуриш, ривожланган давлатлар қаторига чиқиш йўлидан бораётган мамлакатимизда ҳам миллий ғоя масаласи жуда муҳим аҳамиятга эга. Шундай экан, миллий ўзлик ва маънавий қадриятларга қарши таҳдид ва хатарлар тобора ортиб бораётган айни дамда ҳар бир инсон маънавий камолотини юксалтириши, миллатлараро тотувликни сингдириши, ўзлигини англаши, турли салбий иллатларга қарши курашиши шарт. Мамлакат раҳбарлигида ўтказилган йиғилишда айни мана шу жиҳатларга алоҳида эътибор қаратилган. Шу билан бир қаторда давлатимиз раҳбари лоқайдлик ва бепарволик энг катта хавф эканини, бугун учраётган ижтимоий муаммоларни камайтириш учун нуронийлар тарбияси, жамоатчилик назорати етишмаётганини таъкидлаб ўтган. Маънавий-маърифий ишларнинг ягона тизимини яратиш, хусусан, ўғил-қизларни болалигиданоқ билимли ва фазилатли этиб тарбиялаш, бунинг учун мактабгача таълим муассасаларига методик ёрдам кўрсатиш муҳимлиги ҳам қайд этилган. Албатта, йиғилиш давомида берилган ҳар бир вазифа инсон онгининг юксалишида, жойларда маънавий камолотнинг ривожланишида хизмат қилади.

Сўзимиз хотимасида аждодларимизнинг ижодига яна бир назар ташлаймиз: “Инсонларнинг энг қадри ози – илми озидир”. Дарҳақиқат, илмсизлик, жаҳолат инсониятни тубанликка, ҳалокатга олиб бориши муқаррар. Киши жаҳолатдан қутилиш мақсадида илм талаб қилиши учун албатта ёш бўлиши шарт эмас, балки қайси ёшда бўлишидан қатъий назар, илмли бўлишга ҳаракат қилиши керак. Илмсизлик ва жаҳолат – жамиятимизнинг энг катта душмани, айни пайтда жамият учун – катта офат экан, уни фақат маърифат уруғи билан енгиш мумкин. Бунинг учун эса барчамиз иродали бўлиб, илм олиб, мақсад сари интилмоғимиз лозим. Зеро, жаҳолатга қарши курашда маърифат билан жавоб берилади.

Севара Ишмуратова,

Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси Миллий маркази Умумий бўлим бошлиғи