АҚШ-Хитой рақобатидаги Қозоғистоннинг роли қанақа?
Қозоғистон ўзини прагматик эканлигини ва Ғарб билан ҳамкорлик қилишга тайёргини исботлади, гарчи у Хитой ва Россия каби давлатлар билан иқтисодий, дипломатик ва хавфсизлик соҳаларида алоқаларни давом эттираётган бўлса ҳам.
Илғор микрочиплардан тортиб яшил энергияга ўтишгача, литий, мис ва нодир металлар каби муҳим минераллар глобал иқтисодиёт ва биз билган замонавий ҳаёт эволюцияси учун муҳим манбага айланди. Улар, шунингдек, Қўшма Штатлар ва Хитой ўртасидаги шиддатли рақобатнинг манбаи бўли, иккаласи ҳам технологик ва ўз навбатида геосиёсий таъсирга интилишлари учун муҳим минералларга эга бўлишни хоҳлайди. Ушбу рақобатнинг асосий элементи сифатида пайдо бўлган давлатлардан бири Қозоғистон бўлиб, унинг муҳим минералларга бойлиги ва Шарқ ва Ғарб ўртасидаги ташқи сиёсат мувозанати Пекин ва Вашингтон ўртасидаги технологик уруш қандай бажарилиши мумкинлигини кўрсатувчи асосий кўрсаткич бўлиб хизмат қилиши мумкин.
Қозоғистон йирик давлатлар ўртасидаги геосиёсий рақобат ва маневрлардан бегона эмас. Тарихан Россия билан бирлашган Қозоғистон Совет Иттифоқидан фақат 1990 йилларнинг бошида мустақилликка эришди. Қозоғистондаги нефть, табиий газ ва ураннинг йирик конлари Ғарбнинг эътиборини тортди, Қўшма Штатлар ва Европа компаниялари мамлакатга энергия ресурсларини Россия тасиридан жаҳон бозорларига олиб чиқиш учун миллиардлаб сармоя киритди. Бу Қозоғистонга Марказий Осиёда етакчи иқтисодий ўйинчи бўлиб, Ғарб билан алоқалар ўрнатиш ҳамда Москва билан мустаҳкам ҳамкорлик алоқаларини сақлаб қолиш имконини берди.
Пекин Қозоғистоннинг энергияга қарам иқтисодиётини таъминлаш учун улкан табиий ресурсларга қизиқиш билдирмоқда. Хитой раҳбари Си Цзиньпин 2013 йилда Қозоғистон пойтахти Остонага ташрифи чоғида глобал инфратузилма ва савдо стратегиясини расман эълон қилиши билан мамлакат Хитойнинг «Бир камар, бир йўл» ташаббусининг муҳим бўғинига айланди. Хитой Қозоғистонда автомобиль, темир йўл ва қувурларни ривожлантиришга катта сармоя киритди.
Мамлакатнинг улкан Евроосиё суперконтинентининг ўртасида жойлашган географик жойлашуви ва унинг асосий минтақавий ва глобал ўйинчилар билан иқтисодий алоқалари Қозоғистоннинг шарқий ва ғарбий куч марказлари ўртасида мувозанатни сақлашга қаратилган «кўп векторли » ташқи сиёсатида ўз аксини топди. Қозоғистон бир вақтнинг ўзида Россия ва Хитойни ўз ичига олган Шанхай Ҳамкорлик Ташкилотининг (ШҲТ) аъзоси ҳамда АҚШ ва Марказий Осиёнинг барча беш давлати ўртасидаги C5+1 ташаббусининг нуфузли аъзоси ҳисобланади. Мамлакат, шунингдек, Европа ва Осиё ўртасидаги савдо алоқаларини кучайтиришга интилаётган Транс-Каспий халқаро транспорт йўналишининг муҳим тугун бўлиб хизмат қилади.
Жаҳон геосиёсий контексти Қозоғистоннинг манбалар ва савдо-сотиқ масалаларида ўзгарувчан ўйинчи сифатидаги аҳамиятини янада кучайтирди. Россиянинг 2022 йилда Украинага кенг кўламли бостириб кириши Европанинг Россия энергетикасига қарамлигини камайтиришга қаратилган ҳаракатларини кучайтирди. Европанинг шарқий чеккасидаги Каспий минтақаси диверсификациянинг асосий манбаи бўлади. Қозоғистон ўз нефть экспортини Европа билан боғланган қувурларга ўтказди.
Хитой ҳанузгача муҳим минералларга киритилаётган инвестициялар ва савдога келганда Қозоғистонда асосий ўйинчи бўлиб қолмоқда, бу эса Пекиннинг бундай минералларни глобал етказиб бериш занжиридаги ҳукмрон ролига мос келади. Бу муҳим минераллар нафақат яшил энергияга ўтишда, балки яримўтказгичларда ва бошқа технологик мақсадлардаги муҳим ролини ҳам ҳисобга олган ҳолда Вашингтон учун жиддий ташвиш туғдиради.
Қўшма Штатлар Қозоғистоннинг кўп векторли ташқи сиёсатини тан олади ва унга қарши эмас, балки унинг доирасида ишласа яхши бўларди. Қозоғистон ўзининг стратегик мавқеидан фойдаланиб, йирик глобал ўйинчилар билан муносабатларни мувозанатлаш учун тобора ўрта куч ролини ўз зиммасига олди. Ўзининг географик жойлашувидан келиб чиққан ҳолда, Қозоғистон Хитой, Россия ёки бошқа ғарблик бўлмаган ўйинчилар билан муносабатларидан воз кечиши ёки сезиларли даражада заифлашиши даргумон. Бироқ, Қозоғистон ҳукумати, айниқса, 2019 йилда Қосим-Жўмарт Токаев президент этиб сайланганидан сўнг, иқтисодий ривожланиш ва минтақавий боғланишни осонлаштирувчи чора-тадбирларга юқори даражада жавоб беришини исботлади ва шу билан бирга мамлакатни глобал энергия алмашинувида муҳим ўйинчи сифатида жойлаштирди.
Агар бу ёндашувга амал қилинса, Қозоғистон нафақат Қўшма Штатларга глобал энергияга ўтиш жараёнида ёрдам беришда, жумладан Европанинг энергия хавфсизлигини ошириш ҳамда муҳим минералларни барқарор етказиб бериш занжирини таъминлашда, балки Пекин билан рақобатда Вашингтоннинг мавқеини оширишда ҳам жуда таъсирчан роль ўйнаши мумкин.
