AQSH-Xitoy raqobatidagi Qozog‘istonning roli qanaqa?
Qozog‘iston o‘zini pragmatik ekanligini va G‘arb bilan hamkorlik qilishga tayyorgini isbotladi, garchi u Xitoy va Rossiya kabi davlatlar bilan iqtisodiy, diplomatik va xavfsizlik sohalarida aloqalarni davom ettirayotgan bo‘lsa ham.
Ilg‘or mikrochiplardan tortib yashil energiyaga o‘tishgacha, litiy, mis va nodir metallar kabi muhim minerallar global iqtisodiyot va biz bilgan zamonaviy hayot evolyusiyasi uchun muhim manbaga aylandi. Ular, shuningdek, Qo‘shma Shtatlar va Xitoy o‘rtasidagi shiddatli raqobatning manbai bo‘li, ikkalasi ham texnologik va o‘z navbatida geosiyosiy ta’sirga intilishlari uchun muhim minerallarga ega bo‘lishni xohlaydi. Ushbu raqobatning asosiy elementi sifatida paydo bo‘lgan davlatlardan biri Qozog‘iston bo‘lib, uning muhim minerallarga boyligi va Sharq va G‘arb o‘rtasidagi tashqi siyosat muvozanati Pekin va Vashington o‘rtasidagi texnologik urush qanday bajarilishi mumkinligini ko‘rsatuvchi asosiy ko‘rsatkich bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Qozog‘iston yirik davlatlar o‘rtasidagi geosiyosiy raqobat va manevrlardan begona emas. Tarixan Rossiya bilan birlashgan Qozog‘iston Sovet Ittifoqidan faqat 1990 yillarning boshida mustaqillikka erishdi. Qozog‘istondagi neft, tabiiy gaz va uranning yirik konlari G‘arbning e’tiborini tortdi, Qo‘shma Shtatlar va Yevropa kompaniyalari mamlakatga energiya resurslarini Rossiya tasiridan jahon bozorlariga olib chiqish uchun milliardlab sarmoya kiritdi. Bu Qozog‘istonga Markaziy Osiyoda yetakchi iqtisodiy o‘yinchi bo‘lib, G‘arb bilan aloqalar o‘rnatish hamda Moskva bilan mustahkam hamkorlik aloqalarini saqlab qolish imkonini berdi.
Pekin Qozog‘istonning energiyaga qaram iqtisodiyotini ta’minlash uchun ulkan tabiiy resurslarga qiziqish bildirmoqda. Xitoy rahbari Si Szinpin 2013 yilda Qozog‘iston poytaxti Ostonaga tashrifi chog‘ida global infratuzilma va savdo strategiyasini rasman e’lon qilishi bilan mamlakat Xitoyning «Bir kamar, bir yo‘l» tashabbusining muhim bo‘g‘iniga aylandi. Xitoy Qozog‘istonda avtomobil, temir yo‘l va quvurlarni rivojlantirishga katta sarmoya kiritdi.
Mamlakatning ulkan Yevroosiyo superkontinentining o‘rtasida joylashgan geografik joylashuvi va uning asosiy mintaqaviy va global o‘yinchilar bilan iqtisodiy aloqalari Qozog‘istonning sharqiy va g‘arbiy kuch markazlari o‘rtasida muvozanatni saqlashga qaratilgan «ko‘p vektorli » tashqi siyosatida o‘z aksini topdi. Qozog‘iston bir vaqtning o‘zida Rossiya va Xitoyni o‘z ichiga olgan Shanxay Hamkorlik Tashkilotining (SHHT) a’zosi hamda AQSh va Markaziy Osiyoning barcha besh davlati o‘rtasidagi C5+1 tashabbusining nufuzli a’zosi hisoblanadi. Mamlakat, shuningdek, Yevropa va Osiyo o‘rtasidagi savdo aloqalarini kuchaytirishga intilayotgan Trans-Kaspiy xalqaro transport yo‘nalishining muhim tugun bo‘lib xizmat qiladi.
Jahon geosiyosiy konteksti Qozog‘istonning manbalar va savdo-sotiq masalalarida o‘zgaruvchan o‘yinchi sifatidagi ahamiyatini yanada kuchaytirdi. Rossiyaning 2022 yilda Ukrainaga keng ko‘lamli bostirib kirishi Yevropaning Rossiya energetikasiga qaramligini kamaytirishga qaratilgan harakatlarini kuchaytirdi. Yevropaning sharqiy chekkasidagi Kaspiy mintaqasi diversifikasiyaning asosiy manbai bo‘ladi. Qozog‘iston o‘z neft eksportini Yevropa bilan bog‘langan quvurlarga o‘tkazdi.
Xitoy hanuzgacha muhim minerallarga kiritilayotgan investisiyalar va savdoga kelganda Qozog‘istonda asosiy o‘yinchi bo‘lib qolmoqda, bu esa Pekinning bunday minerallarni global yetkazib berish zanjiridagi hukmron roliga mos keladi. Bu muhim minerallar nafaqat yashil energiyaga o‘tishda, balki yarimo‘tkazgichlarda va boshqa texnologik maqsadlardagi muhim rolini ham hisobga olgan holda Vashington uchun jiddiy tashvish tug‘diradi.
Qo‘shma Shtatlar Qozog‘istonning ko‘p vektorli tashqi siyosatini tan oladi va unga qarshi emas, balki uning doirasida ishlasa yaxshi bo‘lardi. Qozog‘iston o‘zining strategik mavqeidan foydalanib, yirik global o‘yinchilar bilan munosabatlarni muvozanatlash uchun tobora o‘rta kuch rolini o‘z zimmasiga oldi. O‘zining geografik joylashuvidan kelib chiqqan holda, Qozog‘iston Xitoy, Rossiya yoki boshqa g‘arblik bo‘lmagan o‘yinchilar bilan munosabatlaridan voz kechishi yoki sezilarli darajada zaiflashishi dargumon. Biroq, Qozog‘iston hukumati, ayniqsa, 2019 yilda Qosim-Jo‘mart Tokayev prezident etib saylanganidan so‘ng, iqtisodiy rivojlanish va mintaqaviy bog‘lanishni osonlashtiruvchi chora-tadbirlarga yuqori darajada javob berishini isbotladi va shu bilan birga mamlakatni global energiya almashinuvida muhim o‘yinchi sifatida joylashtirdi.
Agar bu yondashuvga amal qilinsa, Qozog‘iston nafaqat Qo‘shma Shtatlarga global energiyaga o‘tish jarayonida yordam berishda, jumladan Yevropaning energiya xavfsizligini oshirish hamda muhim minerallarni barqaror yetkazib berish zanjirini ta’minlashda, balki Pekin bilan raqobatda Vashingtonning mavqeini oshirishda ham juda ta’sirchan rol o‘ynashi mumkin.
