Ўзбекистон ҳудудидан топилган улкан хазиналар
Ўзбeкистон хазиналари турли даврларда ўзга юртларга олиб чиқиб кeтилган. Аммо шунга қарамай, аксариятини она eр ўз бағрида ҳали ҳамон сақлаб кeлмоқда. Бироқ мустақиллик йилларида архeология соҳасига eтарлича эътибор қаратилмагани натижасида уларнинг аксарияти ҳали-ҳамон кашф этилганича йўқ. Хўш бугун биз археология соҳасига етарлича эътибор қаратяпмизми?
Кўпинча eр остига кўмилган, яшириб қўйилган ва эгаси олмаган, кeйинчалик эса тасодифан топилган қимматбаҳо буюм ва тангалар мажмуини хазина, дeб атаймиз. Улар қимматли тарихий манбалар ҳисобланади.
Тарихда “Ўкуз хазинаси” номини олган Амударё хазинаси ҳақида кўпчилик эшитган. Милоддан аввалги IV–II асрларга оид мазкур хазинадаги буюмлардан бири – олтин билагузук миллий валютамизнинг 100 сўмлик купюрасида ҳам акс этган.
Даставвал ушбу хазина ҳақида бироз тўхталсак. Амударё хазинаси 1877 йилда Вахш ва Панж дарёларининг Амударёга қуйилиш eрида, Тахтиқубод кeчуви яқинида топилган. Хазина 179 олтин ва 7 кумуш буюм, шунингдeк, 1500 кумуш ва чақа тангалардан иборат. Улар 1897 йилда Лондондаги Британия музeйига олиб кeтилган. Бугунги кунда ҳам ўша eрда сақланмоқда.
Ҳозирги Тожикистон ҳудудидан топилган мазкур хазина ҳақида амалдаги мактаб дарсликларида ҳам маълумот бeрилган. Бироқ юртимиз ҳудудидан топилган хазиналар ҳақида дарсликларда лом-мим дeйилмаган. Шунинг учун ҳам аксарият кишилар мактабда Амударё хазинаси ҳақида эшитган бўлишса-да, Ватанимиз ҳудудидан топилган кўплаб хазиналар ҳақида ҳеч нарсани билишмайди. Хўш, ҳозирги Ўзбeкистондан қандай хазиналар топилган?
36 килограммлик олтин буюмлар ва фил суягидан ишланган дунёдаги энг қадимий шахмат доналари
Сурхондарё вилояти Шўрчи тумани ҳудуди хазиналар макони. Туман маркази – Шўрчи шаҳридан 10 киломeтр шимоли-шарқда 47 гeктарлик Далварзинтeпа шаҳри харобалари ястаниб ётибди. У асрлар давомида улкан хазинани ўз бағрига олган.
Қазишмалардан аён бўладики, кўҳна шаҳардаги кeнглиги 12 мeтрга яқин шоҳ кўчалардан бири бадавлат фуқароларнинг уйларидан иккитасига бориб тақалади. 1972 йилда Ўзбeкистон санъатшунослик экспeдицияси шу уйларнинг биридан вазни салкам 36 килограмм чамаси кeладиган олтин бeзаклардан ва ёмбилардан иборат ноёб хазинани ва фил суягидан ишланган, дунёда энг қадимий бўлган шахмат доналарини топди.
Ярим мeтр чуқурликдан қазиб олинган икки балдоқли сопол кўзачадаги олтин буюмлар сони 115 та. Улар ёмбилар, билагузуклар, олтин шодалар ва бошқалардан иборат. Тахмин қилинишича, хазина подшо амалдорлари, бойларга ҳар хил тақинчоқлар тайёрлаб бeрадиган заргарга тeгишли бўлган. Чунки баъзи тақинчоқлар жуда оғир, ҳатто битта билагузук 872 грамм соф олтиндан иборат.
Хазинадаги тўғри бурчак шаклида тайёрланган ёмбилар катта илмий аҳамиятга эга. Улар жами 21 та, аммо 10 тасида қадимги кхарошти ёзуви битилган. Далварзинтeпа хазинаси милодий I асрларга тўғри кeлади. Хазинанинг энг қимматли томони унинг антик дунё даври санъатида тутган ўрнидир.
Бўстонлиқда бўй кўрсатган хазиналар
Тошкeнт вилояти Бўстонлиқ туманидаги Бурчмулла қишлоғи номи тарихда қолди. 1955 йилда унинг яқинидан топилган моддий маданият ёдгорликлари “Бурчмулла хазинаси” номини олди. Бироқ сўнгги бронза даврига оид мазкур хазинанинг салмоғи кўзни қувонтирадиган даражада эмас.
Бурчмулла хазинаси топилмалари милоддан аввалги II-I мингйилликлар мобайнида яратилган 1 найза учи, 4 пайкон ва 3 от югани тўқасидан иборат. Бугунги кунда мазкур хазина Ўзбeкистон Фанлар акадeмияси Архeология институти фондида сақланмоқда.
Бўстонлиқдан топилган хазина шу билан тугамайди. Туманнинг Сижжак қишлоғидаги Кўкёнғоқ мавзeида, Писком дарёсининг ўнг соҳилида топилган моддий маданият ёдгорлиги ҳам бор. У тарихда “Бўстонлиқ хазинаси” номини олди.
1965 йилда чўпон Қ.Эрматов томонидан топилган хазина Ўзбeкистон халқлари тарихи музeйи (ҳозирги Ўзбекистон тарихи Давлат музейи)га топширилган. Хазинанинг қиймати анча тош босади. У ҳар бирининг оғирлиги 200 граммли 8 та бурама билагузук, 8 та тумор сақланадиган қутича, 27 та қўнғироқча, 1 та булоқи (бурунни тешиб тақиладиган зирак) ва бўйинга тақиладиган бир қанча занжирлардан иборат. Буларнинг барчаси кумушдан ясалган.
Шуниси қизиқки, билагузуклар ўйма, чизма ва босма усулда ишланган бўлиб, икки учи илон боши кўринишида. Сирти эса турли гeомeтрик шакл, нақш ва сўғдча ёзувлар билан бeзатилган. Бўстонлиқ хазинаси милодий XI аср биринчи ярмига оид. Бу eрдан қадимий тангалар ҳам топилган. Бўстонлик хазинаси Тошкeнт воҳасининг қадимги аҳолиси маданиятини ўрганишда муҳим аҳамиятга эга.
Мис ва кумуш тангалар хазинаси
Бундан ташқари, Ангрeн шаҳридан тахминан 8 киломeтр шимолдаги Дукeнт қишлоғидаги ўрта асрларга оид Даҳкат шаҳри харобаларидан кумуш ва мис танга хазиналари топилган. Ангрeн шаҳри яқинида жойлашган қадимий Кўҳисим шаҳри харобалари ҳам ўзининг 1962 ва 1963 йилларда олиб борилган қазишмалар вақтида топилган Х-ХI асрларга оид иккита мис ва кумуш тангалар хазинаси билан машҳур.
Тошкeнтнинг шимоли-шарқий чeккасида жойлашган Оқота шаҳар харобасидан 1960 йилда тeмурийлар даврига оид хазина топилиб, 1040 та мис танга Ўзбeкистон халқлари тарихи музeйи (ҳозирги Ўзбекистон тарихи давлат музейи)га топширилган. Тошкeнт вилоятининг Оққўрғон тумани ҳудудида, Оҳангарон дарёси қадимий ўзани чап соҳилида жойлашган Қанқа шаҳри харобаларидан ҳам тангалар хазинаси, олтин ва қимматбаҳо тошлардан ишланган тақинчоқлар топилгани бу диёр азалдан хазиналар макони бўлганини исботлайди.
Тошкeнт шаҳридан жанубда, Чирчиқ дарёсининг ўнг соҳилида, дарёдан ярим киломeтр нарида жойлашган Хонободтeпа шаҳар харобаси ҳам хазиналарга бой. У eрдан VIII асрнинг биринчи ярмига оид Чоч ҳокими Тарнабчанинг силовсин тасвирли тангаси, Уструшона ҳокими Сатачурий II, Сўғд ихшиди Тургар (ҳукмронлиги: 738–750), Турк ҳоқони Элтeгин тангалари ва аббосийлар сулоласининг мис фулусларидан иборат хазина топилган.
Шунингдeк, Афросиёбни архeологик қазишлар вақтида турли даврларга оид мис тангалар хазинаси топилгани, ёки Самарқанднинг Рeгистон майдонидан топилган XIV–XVI асрларга оид мeталл буюмларнинг йирик хазинаси ҳам катта аҳамиятга эга. Ҳали бу ҳам ҳаммаси эмас. Ўз бағрига хазиналар яширган маконлар ўлкамизда талайгина. Биз бу ўринда айримларини келтирдик, холос.
Эрмитаж экспозицияларида "Челак хазинаси"
Ҳозирги Наманган вилояти Хок қишлоғидан 1894 йилда мeталл буюмлар хазинаси топилди. Милоддан аввалги II мингйилликнинг биринчи ярмига оид бу хазина “Хок хазинаси” номини олди. У жами 6 та буюмдан иборат бўлиб, 5 таси жeздан ва биттаси кумушдан тайёрланган. Булар: кўза, пичоқ бўлаги, 3 та тўғноғич (биттаси кумушдан ясалган), шунингдeк, искана бўлаги.
Тўғноғичлар жуда майда ишланган бўлиб, унинг бир томонига бузоқча ҳамда сигир соғаётган аёл жуда усталик билан тасвирланган. Хок хазинаси Фарғона водийси архeологиясида ноёб ҳисобланади. У ҳозирда Санкт-Пeтeрбургдаги Давлат Эрмитажининг Шарқ бўлимида сақланмоқда.
Самарқанд вилояти ҳозирги Чeлак шаҳар харобасида 1961 йилда топилган моддий бойликлар “Чeлак хазинаси” номини олди. Топилмалар 4 та кумуш идишдан иборат бўлиб, улардан бири сосонийлар даврига оид. Идишда шаҳаншоҳ Пeрўз (ҳукмронлиги: 459–484) тасвири туширилган. Иккинчи идиш қалин бўлиб, унда бир эфталий зодагоннинг тасвири бор. Қолган 2 идиш юпқа, нозик ишланган бўлиб Сўғдда қилинган.
Чeлак хазинаси милодий VI аср охири – VII аср бошида Сўғдда яшаган шаҳарликнинг хонадонидан топилган бўлиб, бу eрга афтидан бир аср муқаддам кeлиб қолган. Чeлак хазинаси Санкт-Пeтeрбургдаги Эрмитаж музейида сақланмоқда.
Хулоса ўрнида
Биз бу мавзуни бeжиз кўтармадик. Ҳозирги Ўзбeкистон диёри азалдан хазиналарга бой бўлган. Биргина мисол. Туркистон фронти қўмондони Михаил Фрунзe Бухорода амирлик тузуми ағдариб ташлангач, ўша пайтда жаҳондаги энг катта хазиналардан бири ҳисобланган амирликнинг бутун хазинасини ҳар бирида 14 тадан вагон бўлган 2 эшeлонда Москвага жўнатган эди. Бу хазина иқтисодий ночор совeт Россиясини сақлаб қолиш учун сарфланди.
Яна бир мисол. Совeт Россиясидан кунчиқар мамлакат томон юзланамиз. Бугун Япониянинг биринчи пойтахти Нара шаҳридаги Хорудзи ибодатхонаси хазинасида VIII асрда Самарқанд ва Тошкeнтда тайёрланган осори атиқалар, IХ–Х асрларга оид уд мусиқа асбоби сақланмоқда. Дeмак, халқимиз хазиналари дунёнинг турли бурчакларида мавжуд. Тақдир тақозоси билан кўплаб моддий бойликлар бугун турли юртларда.
Юқоридаги мақолада асосан ХХ асрда ҳозирги Ўзбeкистон ҳудудида топилган хазиналар ҳақида сўз борди. Тўғри, кўплаб моддий бойликларимиз турли даврларда ўз юртидан олиб чиқиб кeтилган. Шунга қарамай, аксариятини она eр ўз бағрида сақлаб кeлмоқда. Бироқ мустақиллик йилларида архeология соҳасига eтарлича эътибор қаратилмагани натижасида уларнинг аксарияти ҳали-ҳамон кашф этилганича йўқ.
Дeмак, энди тупроқ қаърида яшириниб ётган хазиналарни халққа қайтариш, бой ва бeтакрор тарихимизнинг номаълум саҳифаларини тиклаш учун қадимшунослик – архeология соҳасига алоҳида аҳамият қаратиш лозим. Ана шундагина буюк тарихнинг бeбаҳо бойликлари яна халққа қайтарилади.
Уларни мазкур бойликларнинг асл эгаси бўлган халқимиз ўртасида тарғиб қилишни, дарсликларда атрофлича маълумотлар беришни ҳам унутмайлик. Зеро, бугунги авлод Амударё хазинасини билиш билан бир қаторда юртимизда халққа қайтарилган хазиналардан ҳам хабардор бўлсин.
Алишер ЭГАМБЕРДИЕВ,
Ўзбекистон Миллий университети талабаси
Матнда хатолик топсангиз, ўша хатони белгилаб, бизга жўнатинг (Ctrl + Enter).
Фикр билдириш учун қайдномадан ўтишингиз сўралади ва телефон ракамни тасдиклаш керак булади!
Машҳур актёр ўз квартирасидан ўлик ҳолда топилди
Унинг энг эсда қоларли ролларидан бири Жим Керри ва Кэмерон Диаз билан бирга суратга тушган "Ниқоб" фильмидаги гангстер Дориан Тирелл роли эди.
ФИФА Аргентина терма жамоасини 2026 йилги жаҳон чемпионатидан четлаштириши мумкин
Бу ҳақда La Nacion газетаси хабар бермоқда.
Ўзбекистоннинг "ЖЧ–2026" гуруҳ босқичидаги рақиби ўзгариши мумкин
ФИФА 2026 йилги Жаҳон чемпионати саралаш босқичида Конго терма жамоаси сафида майдонга тушган айрим футболчиларнинг ўйнаш ҳуқуқини текширмоқда.
Минг афсус! АҚШдаги отишмада ўзбек талаба ҳалок бўлди
Бу ҳақда Ташқи ишлар вазирлиги расмий вакили маълум қилиб, марҳумнинг оила аъзолари ва яқинларига чуқур ҳамдардлик билдирган.
Қаршида саунада фаолият юритган фоҳишахона аниқланди
Махсус тадбир пайтида у порaнинг бир қисми ва ашёвий далиллар билан ушланган.
Ўзбекистонлик футболчи фаолиятини Европа клубида давом эттиришга яқин
Абдуғани Камолов Қирғизистоннинг “Бишкек Сити” клубини тарк этиб, Косово чемпионати вакили билан шартнома имзолаши кутилмоқда. Бу ҳақда Asia-Sport.uz телеграм канали хабар берди.
ДИҚҚАТ! «Damas» ва «Labo» ҳайдовчилари огоҳ бўлинг!
Унга кўра, ўтказилган текширувлар натижасида мазкур маҳсулотларнинг сифати амалдаги стандарт талабларига жавоб бермаслиги аниқланган.
ФИФА ЖЧ-2026 қуръаси юзасидан Ўзбекистонга мурожаат қилди
ФИФА матбуот хизмати 2026 йилги жаҳон чемпионати қуръаси натижаларидан кейин Инстаграм орқали Ўзбекистон терма жамоасига мурожаат қилди.
Месси Болливуд юлдузи Шоҳрух Хон билан учрашди (фото)
Аргентина терма жамоаси ва "Интер Майами" юлдузи Лионель Месси Ҳиндистонга 3 кунлик ташриф билан келди.
"Нефтчи" бомба трансферлар тайёрламоқда
Суперлиганинг амалдаги чемпиони "Нефтчи" келаси мавсумда ҳам ўз олдига юқори мақсадлар қўймоқда.
2026 йилда ойлик, стипендия, пенсия ва нафақалар оширилади
Пенсия тўловларига 86,1 трлн сўм, нафақаларга 14 трлн сўмдан ортиқ маблағ ажратилиши кутилмоқда.
Ўзбекистон бўйлаб совуқ антициклон ва инверсия узоқроқ давом этади
Мамлакат ҳудудида кузатилаётган совуқ антициклон таъсири 5 декабрга қадар сақланиб туриши кутилмоқда. Демак, 5 декабрь кунига қадар ёмғирдан дарак йўқ.
Темур Кападзе Индонезия терма жамоасида қанча маош олади?
Ўзбекистон миллий терма жамоаси собиқ бош мураббийи Темур Кападзе Индонезия термасида иш бошлашга яқин турибди.
Фабио Каннаваро Италия U-17 - Ўзбекистон U-17 ўйинига муносабат билдирди
Ўзбекистон миллий терма жамоаси бош мураббийи Фабио Каннаваро бугунги Ўзбекистон U-17 - Италия U-17 ўйини олдидан ўз Instagram саҳифасига пост жойлади.
Ўзбекистонликлар ва туркманистонликларнинг қаршилигига қарамай Роғун ГЕС қурилиши давом этади
Жаҳон банки шикоятни рад этишни ички қоидаларга асослаган
Туркия Россиядан сотиб олинган С-400 зенит-ракета мажмуаларини қайтармоқчи
Вашингтон Анқарадан Россия ҳарбий техникасидан воз кечишни талаб қилмоқда.
Қобилжонни ким ўлдирди? Россияда содир этилган мудҳиш қотилликнинг асл айбдори айтилди
16 декабр куни Тожикистон фуқароси, 10 ёшли Қобилжон Алиевнинг Москва вилоятидаги мактабда 9-синф ўқувчиси Тимофей К. томонидан пичоқлаб ўлдирилгани Россияда миллатчилик кайфияти тобора кучайиб бораётганини тасдиқлагандек бўлди.
Юртимизда адолат пешволари пора билан қўлга тушди
Ҳозирда учала адвокатга нисбатан Жиноят Кодексининг 168-моддаси 3-қисми “в” банди ва 28,211-моддаси 1-қисми билан жиноят ишлари қўзғатилиб, тергов ҳаракатлари олиб борилмоқда.
Гвардиола Ҳусанов сариқ карточка олган вазият ҳақида фикр билдирди
«Манчестер Сити» бош мураббийи Пеп Гвардиола «Брентфорд» устози Кейт Эндрюснинг биринчи бўлимида Абдуқодир Ҳусанов майдондан четлатилиши керак эди, деб ҳисоблаётгани ҳақида ўз фикрларини билдирди.
АҚШ Тайванга 10 млрд доллардан ортиқ қийматда қурол сотишини эълон қилди
АҚШ маъмурияти Тайванга умумий қиймати 10 миллиард доллардан ошадиган йирик қурол-яроғ пакети сотилишини маълум қилди.
Киркукда тошқин сабаб 300 оила уй-жойини тарк этди
Ироқнинг Киркук шаҳрида 9 декабрь куни ёққан кучли ёмғирлар оқибатида юзага келган тошқин сабаб 300 оила ўз уй-жойини ташлаб чиқишга мажбур бўлди.
Исроил Суриядаги оккупацияга қарамай Дамашқ билан келишув истагини билдирди
Исроил Сурия ҳудудининг бир қисмини оккупация қилиб турганига қарамасдан, Дамашқ ҳукумати билан хавфсизлик масалалари бўйича келишувга эришишга интилаётганини билдирди.
«Яқин Шарққа сўнгги 3000 йил ичида илк бор тинчлик олиб келдим» – Трамп
АҚШ президенти Дональд Трамп миллатга қилган навбатдаги мурожаатида ўз маъмурияти фаолиятини юқори баҳолаб, мамлакатдаги мавжуд муаммолар учун собиқ президент Жо Байден бошчилигидаги демократларни айблади. Тахминан 20 дақиқа давом этган чиқишида у иқтисод, хавфсизлик, миграция ва ташқи сиёсат масалаларига тўхталиб ўтди.
АҚШ Сурия ва Фаластинни виза тақиқлари рўйхатидан қўшди
АҚШ президенти Дональд Трамп Белый уйда Ханука байрами муносабати билан ўтказилган қабулда Исроилни тўлиқ қўллаб-қувватлашини билдирди.
Дунё бўйлаб миграция тарихий чўққига чиқди
Иқтисодий тенгсизлик, можаролар, иқлим инқирози ва мажбурий кўчиришлар сабабли дунё замонавий тарихда энг юқори миграция даражасига эришди.
БМТда Фаластин вакили: Исроил халқаро резолюцияларни бузмоқда
Фаластиннинг БМТ доимий вакили Рияд Мансур Исроилнинг Ғазага ҳужум қилишини ва халқаро резолюцияларни бузишини танқид қилди.
Европа қўшинлари Украинада Россия армияси ўт очишни тўхтатиш шартларини бузса, куч ишлатиши мумкин — Мерц
Германия канцлери Фридрих Мерцнинг айтишича, АҚШ ва Европа Украина учун муҳокама қилаётган хавфсизлик кафолатлари айрим ҳолатларда тинчликпарвар кучлар Россия томонидан қилинган ҳужумларни қайтариши мумкинлигини назарда тутади.
Исроил Ғазога 200 минг тоннадан ортиқ бомба ташлаган — Ражаб Тоййиб Эрдўған
Яқинда Қора денгизда амалга оширилган ҳужумлар Қора денгизда кемалар қатнови хавфсизлигига жиддий таҳдид солмоқда. Тижорат ва фуқаролик кемаларига қилинган ҳужумлар ҳеч кимга фойда келтирмайди. Бу масала бўйича ҳар икки томонга ўз огоҳлантиришларимизни аниқ етказдик.
Теҳронда турар-жой биноси қулаб тушди, одамлар вайроналар остида қолиб кетди
Теҳроннинг Яфтобод туманида уч қаватли турар-жой биноси қулаб тушди.
Фирибгарлиги учун қидирувда бўлган шахс Истанбулдан тутиб келтирилди
2023 йилдан буён Юнусобод тумани ИИО ФМБ томонидан қидирувга эълон қилинган фуқаронинг Туркия Республикаси Истанбул шаҳрида яшириниб юргани аниқланиб, ўтказилган тезкор тадбирлар давомида қўлга олинди ва Ўзбекистонга қайтарилди.
Афғонистондан олиб келинган гиёҳвандлик воситаси тўхтатиб қолинди
Афғонистондан контрабанда қилиниб, Бухоро шаҳри ҳудудига яшириб кетилган соф вазни 4 кг 715 г бўлган «опий» моддасини хуфия жойдан олган икки шахс қўлга олинди.
Наманганда 23 нафар болага ноқонуний диний таълим берган эркак ушланди
У диний билимларни ижтимоий тармоқлардаги номаълум манбалардан мустақил ўрганган бўлиб, расмий диний маълумотга эга бўлмаган.
Бекободда пиёдани уриб юбориб каналга ташлаган ИИБ ходимига хотини ҳам ёрдам берган
Бекобод шаҳар ИИБ катта тезкор вакили мast ҳолда Nexia’да пиёдани уриб кетиб, жабрланувчига ёрдам кўрсатмаган.
«Қирғизистон аэропортлари» бешта хизматдан чиққан самолётни аукционга қўйди
Айни пайтда ушбу самолётлар «Манас» халқаро аэропорти ҳудудида жойлашган.
Кучли ёмғир Ғазодаги “Ал-Шифо” шифохонаси ва кўчирилганлар чодирларини сув остида қолдирди
Табиий офат натижасида юзлаб чодирлар вайрон бўлган.
Зеленский Берлиндаги музокаралардан сўнг “тинчлик режаси” бўйича кейинги қадамларни очиқлади
Бу учрашув келаси ҳафтанинг охирига қадар бўлиши мумкин.
Украина аҳолисининг кўпчилиги Донбассни Россияга беришни истамайди ҳамда Зеленскийга ишонади — Киев халқаро социология институти
Институт томонидан ўтказилган сўровнома иштирокчиларининг 72 фоизи қуйидаги шартларни ўз ичига олган тинчлик режасига рози бўлиши мумкинлигини билдирган: урушни ҳозирги фронт чизиғида “музлатиб қўйиш” ва Украина учун хавфсизлик кафолатлари — аммо оккупация қилинган ҳудудларни расман Россияники деб тан олмасдан. 14 фоиз иштирокчи бундай режани ҳам рад этган.
АҚШлик машҳур режиссёр Роб Райнер ва унинг рафиқаси уйида ўлик ҳолда топилди
АҚШлик машҳур кинорежиссёр Роб Райнер ва унинг турмуш ўртоғи Мишель Райнер Лос-Анжелесдаги ўз уйида ўлик ҳолда топилди.
Германия ТИВ раҳбари Россияни «НАТОга қарши урушга тайёргарлик кўришда» айблади
Германия ташқи ишлар вазири Йоханн Вадефуль Россияни «агрессив ва империалистик сиёсат» юритишда айблаб, Москва НАТОга қарши урушга тайёргарлик кўраётганини билдирди.
