“Барбер”дан тортиб “шоурум”гача: чет сўзлар шовури нега авж олмоқда?

Халқаро ахборот алмашувининг жадаллашуви тилларнинг таъсирлашув жараёнларини ҳам тезлаштириб юборди. Инглиз тилининг дунё тилларига таъсири кучайиб бораётган ҳозирги шароитда тилдан тилга сўз ўтиш ҳоллари кўпайди. Албатта, янги сўзни олиш билан тилнинг сўз захираси кенгаяди, аммо хорижий сўзларнинг кўпайиб кетиши яхши ҳолат эмас. Кейинги ўн йилликда ўзбек тилида ҳам хорижий сўзга ўчлик фонида инглиз тилининг таъсири сезила, тийиқсиз чет сўзларнинг шовури қулоққа чалина бошладики, бу бизни ўз фикрларимиз билан ўртоқлашишга ундади.

Барбер. Бугун Тошкент кўчалари бўйлаб юрсангиз, мана шу олинмага кўзингиз тушади. “Барбер” инглизча бўлиб, “сартарош” деган маънони билдиради. Масалан, Шаҳрисабз кўчасида яқиндан бери “Turkish barber” деган пешлавҳа битиб қолди. Пешлавҳани илганлар “бу жой турклар учун” дейишлари мумкин, лекин туркчаси ҳам бундай эмас. Қолаверса, миллий тилга жуда жиддий муносабатда бўладиган қардошларимиз юртида “ўзбек сартароши” каби пешлавҳа учрамаса керак. Нима бўлса бўлсин, ўзбек тилида “барбер”дан анча аввал қўним топган сўз бор, “барбер”ни сартарош деб ёзиш керак. Океанорти юрти орзусида юрган ёки шу юртда бўлиб қайтганларнинг таъсирида ўзбек тилидан жой олишга уринаётган бу чет сўзга зинҳор изн бермаслик лозим.

Барбершоп. Ўзини “барбер” аташдан тоймаган ҳунарманд бугун иш жойи пештоқига “барбершоп”дек ғайримиллий пешлавҳани осиб қўйишга жазм этди. У “сартарош” ва “дўкон” маъноли ғирт инглизча “барбер” ҳамда “шоп”ни қўшишдан ясалган. Сартарош дов-дастгоҳини олиб, тегишли ташкилотдан рухсат олишга боргандир, рухсатнома сўрагандир, маиший хизмат дўконининг номини айтгандир?! Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини ошириш пайидан бўлинаётган вақтда наҳотки бирор масъул “Ҳой барака топкур, сен қайси мамлакатда яшаяпсан-у қайси тилда ном танлаяпсан? Ўзбекистонда яшаётган бўлсанг, ўзбекистонликка хизмат кўрсатаётган бўлсанг, марҳамат қилиб ўзбек тилида ном қўйиб қўй” демаган бўлса?! Шу туманнинг, шу шаҳарнинг маънавият ва тил бўйича маслаҳатчиси “бундайчикин нимарсаларга” қараб туриши керак. Ахир неча замондан бери ўзбек сартарошга борган, сартарошхонага кирган. Сартарош деб, сартарошхона деб бирор жойи камайиб қолмаган (ёки сочи тўкилиб кетмаган). Хуллас, бундай “барбершоп”лар бизнинг давлат тилимизда “сартарошхона” аталади.

Спикер. Энди-энди оммалашишни бошлаётган яна бир чет сўз бўлиб, инглиз тилида “сўзловчи, гапирувчи” маъносини билдиради. Яқин бир-икки йилнинг бадалида телевидение журналистлари нутқида “телеканаллардаги ток-шоулар ёки матбуот анжуманларида мутахассис сифатида чақирилган сўзловчи” маъносида қўлланмоқда. Бизнингча, бу сўзнинг ўзбек тилида муқобили бор, уни сўзловчи, сўзга чиқувчи сўзлари бемалол алмаштира олади. “Спикер”ни ўзбек тилига олиб киришга уринаётганлар ё модага эргашиб шундай йўл тутмоқда, ё ўзбек тилидаги муқобиллари бу чет сўзнинг маъносини беролмайди, деб ўйлайди. Ҳар икки сабабга кўра ҳам “спикер”ни ўзбек тилида қўллаш ўзини оқламайди, балки тилимизнинг зарарига ишлайди. Қандай дейсизми, сўзловчи, сўзга чиқувчи сўзларини ўша доирага киритмайди.

Шоурум. Ўзбек тилида ўрнашиб қолишга тиришаётган чет сўзлардан бири бўлиб, инглиз тилида “сотувга қўйилган товарлар кўрсатиладиган жой” маъносини билдиради, “show” ва “room” сўзларининг қўшилишидан ясалган. Маҳсулотини кўп ва хўб сотиб қолишни истаган тадбиркор дўстларимиз “шоурум” деб от қўяр чоғ қоракўз юртдошларининг аксар қисми бу хорижий каломнинг маъносини билмаслигини кўнглининг кўчасига ҳам келтирмаган, шекилли?! Акс ҳолда, одам тушунадиган сўз топган бўларди. Тўғри, “кўрсатмоқ”ни “show” деб тили чиққан инглиз ёки америкалик учун “showroom” аташ ўзини оқлар, аммо ўзбек учун ўзбекча сўз берадигандан ортиғини бермайди, беролмайди. Бу ҳақиқатгинани тушуниш учун озроқ элпарварлик, озроқ тилпарварлик, жиллақурса, тилчига маслаҳат солиш етарли. Савдогар-у тадбиркор юртдошларимиз учун жозибали кўринган бу олинмани алмаштирадиган сўзни ўзбек тилидан топиш, борди-ю топилмаса, тилимизнинг ички имкониятидан фойдаланиб, янгисини ясаш мумкин. Қилни қирқ ёриб тирикчилик қилаётган савдо аҳли чиндан хоҳласа бўлди. Ахир айтишади-ку: Астойдил йиғланса, сўқир кўздан ёш чиқар. Менга қолса, намойишхона деган бўлардим.

Компетенция. Йўл-йўлакай яна бир мулоҳазани билдириб ўтиш лозим. Тилшуносликда ўз тилида муқобили бўлгани ҳолда бирон-бир соҳада қўлланишга ихтисослашган чет сўзларни олиш мумкинлиги ва бу тил учун фойдали эканлиги айтилади. Ўн йиллар аввал айрим мутахассислар томонидан “компетенция” сўзини ўзбек тилида қўллайвериш мумкинлиги шу важ билан изоҳланган эди. Ваҳоланки, лаёқат, кўникма, малака каби сўзлар “компетенция”ни бутун маъно нозиклиги билан ифодалашга қодир. Яна бир тоифа мутахассислар “компетенция” сўзи халқаро термин бўлганлиги учун ўзбек тилига қабул қилинганини, “способность”, “навык” сўзлари мавжуд бўлгани ҳолда рус тилига ҳам ўзлаштирилганини айтадилар. Бироқ рус тилига бу атама айнан – инглиз тилидагидек олинмаган, унга русча “тўн кийдириб”, ўзиники қилиб олинган: руслар сўз асосига “-ция” қўшимчасини қўшиб, ўз тилларининг табиатига мувофиқлаштирган. Бироқ ўз тилда муқобили туриб, тегишли соҳада қўлланишга хосланганлик важи билан чет сўзларни олавериш ва буни илмий ҳам асослаш зўраки топилгандек таассурот қолдиради. Тилни соф сақлашдек тутум, хоҳлаймизми-йўқми, ҳар қандай лингвистик изоҳлардан муҳим ва муқаддас.

Ўзбек тилида миллий муқобили бўла туриб қўлланаётган сўзлар яна бор, лекин биз шугина билан чекланамиз. Хулоса ўрнида айтадиганимиз эса битта: болаларимизда миллий ифтихор туйғусини, миллий тил сезгисини шакллантирайлик. Буни қандай шакллантириш ҳақида кейинги мақолаларимизда фикрлашамиз.