Тузнинг биз билган ва билмаган хусусиятлари
Туз номи билан бизга кўпроқ таниш бўлган натрий хлорид (бу ерда 40 фоиз хлор ва 60 фоиз натрий) инсон танасининг тўғри фаолияти учун муҳим моддадир. У танадаги кўплаб биокимёвий жараёнларда иштирок этади.
Тузни организмимиз ишлаб чиқармайди, аксинча, ташқаридан олади.
Танамизда тахминан 150-300 грамм туз мавжуд бўлиб, унинг муайян миқдори ҳар куни организмдан чиқарилади. Мувозанатни сақлаш учун эса йўқотилган туз ўрнини тўлдириш керак. Кунлик туз истеъмол меъёри индивидуал хусусиятларга қараб 4-10 граммни ташкил қилади. Масалан, терлаш кучайганда (спорт билан шуғулланиш пайти ёки иссиқда) туз истеъмолини кўпайтириш керак.
Нима учун керак?
Туз меъда шираси ҳосил бўлишида иштирок этади. Танадаги намликни сақлайди ва қон босимининг жуда пасайиб кетмаслигига ёрдам беради. Овқатларга ҳам туз қўшиб, таъм берилади. Шунинг учун у кўплаб зираворлар ўрнини босади.
Туз консервант вазифасини бажаради. Мисол учун, ошпазлик анъаналарида кўп тузланган сабзавотларни истеъмол қилиш одат тусига кирган. Бу янги мева ва сабзавотлар бўлмаган қишда ҳосилни сақлашга ёрдам беради.
У ширинликни кучайтиради ва таъмни мувозанатга солиш учун керак. Тузли карамел ширинлигида у карамел каби муҳим аҳамиятга эга: куйган шакарнинг ширасини келтириб чиқаради.
Қанча вақт сақланади?
Туз абадий сақланиши мумкин: у ерда 250 миллион йил ётди ва унга ҳеч нарса бўлмади. Aммо қадоқлашда одатда яроқлилик муддати икки йил деб кўрсатилади. Гап шундаки, туз атроф-муҳитдан намлик ва ҳидларни ўзлаштиради. Ишлаб чиқарувчилар буни қадоқда ёзади. Шу билан улар бу вақтда улар тузнинг таъми ўзгартирмаслигини кафолатлайди.
Умуман олганда, туз маълум шароитда, яъни муҳрланган ҳолда қуруқ хонада сақланиши керак. Тўғридан-тўғри тушадиган қуёш нуридан ҳам ҳимояланган бўлиши зарур. Гуруч тузни ортиқча намликдан ҳимоя қилишга ёрдам беради. Фақат туз силкиткичга бир нечта дон қўшиш тавсия этилади. Гуруч намликни тузга қараганда тезроқ ўзлаштиради. Шунинг учун туз узоқроқ вақт қуруқ сақланади.
Фойдалари
Организм томонидан ишлаб чиқарилмагани ва метаболик жараёнларда муҳим рол ўйнагани сабабли тузни ҳар куни озиқ-овқат билан бирга истеъмол қилиш керак. Хлор ошқозонда хлорид кислотасини синтез қилади. Шунингдек, ёғларнинг парчаланиш жараёни учун жавоб берадиган бошқа моддаларни ҳосил қилади ҳамда натрий йўғон ичак томонидан озуқа моддаларининг сўрилишига таъсир қилади. Туз ҳужайра даражасидаги метаболик жараёнларда ҳам иштирок этади. Қон плазмаси ҳажмини, сув-ишқорий мувозанатни сақлаш, асаб импульсларини узатиш ва ҳужайранинг нормал ишлаши учун муҳим элемент бўлиб хизмат қилади.
Аёллар йод танқислигини тўлдириш учун йодланган туз истеъмол қилишдан фойда кўради. Йодланган туз, айниқса, йод танқислигидан келиб чиққан касалликларга чалинган болалар туғилиш хавфини камайтириш учун ҳомиладор аёлларнинг рационида зарур. Ушбу минералнинг етишмаслиги катталарда қалқонсимон безнинг дисфункциясига ва болаларда ақлий ривожланиш муаммоларига олиб келиши мумкин.
Соғлом ва кучли эркаклар учун натрий хлориднинг яна бир фойдали хусусияти шундаки, у овқатларнинг таъм хусусиятини оширади. Бу эса уларни истеъмол қилишдан кўпроқ завқ олишга ёрдам беради ва иштаҳани оширади.
Болалар учун ош тузини истеъмол қилишнинг афзаллиги ажойиб антибактериал хусусиятларидадир. Бу минерал турли зарарли бактерияларга қарши фаол ҳимоячи ҳисобланади.
Зарари
Кўп миқдорда туз истеъмол қилиш инсон саломатлигига салбий таъсир қилади, ҳатто ўлимга олиб бориши мумкин. Бироқ тузнинг етишмаслиги ортиқча бўлиши каби хавфлидир.
Тузга бой парҳез ҳам организмга салбий таъсир кўрсатади. Стол тузи натрийнинг асосий манбаи бўлгани сабабли ортиқча истеъмол қилиш қуйидаги ҳодисаларга олиб келади:
– қон босими ортиши;
– юрак хуружи, инсульт каби юрак-қон томир касалликларини ривожланиш хавфининг ошиши;
– шиш сифатида намоён бўладиган танадаги суюқликни ушлаб туриш;
– ошқозон саратони хавфи;
– ошқозон шиллиқ қаватининг шикастланиши ва яллиғланиши, бу унинг канцерогенларга нисбатан заифлигини оширади;
– ошқозон ярасини келтириб чиқарадиган патоген бактериялар Helicobacterii pylori сонининг кўпайиши.
Тиббиётдаги аҳамияти
Тиббиётда туз кўпинча дори-дармонларни суюлтириш учун эритмалар шаклида қўлланади. Бу суюқлик танқислигини камайтиришга ва зарарсизлантиришга ёрдам беради. Шамоллаш ёки синуситни даволашда оғиз бўшлиғи ва паранасал синуслар ҳам туз эритмаси билан ювилади. Тузли эритма янги кесилган ёки ярага қўлланса, антисептик хусусиятлари шикастланиш жойини дезинфекция қилишга ёрдам беради.
Қабзият пайдо бўлса, ош тузи эритмаси билан ҳуқна қилиш самара беради. Чунки у йўғон ичакнинг перисталтикасига ижобий таъсир кўрсатади. Туз косметологияда ҳам кенг қўлланади. Натрий хлорид тирноқ, соч ва терининг ҳолатига фойдали таъсир кўрсатади. Шунингдек, кўплаб скраб, пилинг ва целлюлитга қарши маҳсулотларда асосий модда бўлиб хизмат қилади.
Тузли эритма асосидаги ванна ва компресслар иситувчи хусусиятларга эга. Яллиғланишни енгиллаштиради ва қон айланишини яхшилайди. Натрий хлорид асосидаги муолажалар тери-ёғ мувозанатини тартибга солади, терини тозалайди ва унга кўпроқ эластиклик беради.
Қизиқарли фактлар
Ўтган асрнинг 50-йилларида Швейцарияда 2 фоиз фторид ва йодид ош тузига қўшила бошлади. Бу аҳоли орасида кариес тарқалишининг олдини олишда ёрдам берди. Усул иш берди. Шунинг учун технология тезда немислар, французлар орасида ва кейин бутун дунёда ўзлаштирилди.
Денгиз тузи ош тузига қараганда фойдалироқ. Чунки унинг таркибида кўплаб қўшимча микроэлементлар – рух, мис, кремний, йод, темир, бром, марганец, калий, селен мавжуд.
Ўлик денгиз нафақат шифобахш лойга эга шўр кўл, балки у ердаги энг шўр сув ҳавзаси бўлган табиий ёдгорлик ҳамдир. Бу жойдаги тузларнинг концентрацияси 300 фоиздан ошади. Уларнинг ярмидан кўпи магний хлорид, учдан бир қисми натрий хлорид, қолган қисми эса калций ва калийдир.
Aсалари чақишидан кейин терининг куйиши ва шишишини камайтириш учун чақишни сиқиб чиқариб, шикастланган жойга нам туз суртинг. Ушбу усул оғриқни енгиллаштиришга ёрдам беради.
Ёғоч узоқроқ ёнишини истасангиз, устига туз сепинг. Агар шох-шаббалар нам бўлса, худди шу усул ортиқча намликда ҳам яхши иш беради.
