Туркияга БРИKС нега керак?

Анқара БРИКСга қизиқиш билдирмоқда, бу эса мамлакатнинг ўзгарувчан дунё тартиби ва геосиёсий муаммолар шароитида ўз ташқи сиёсатини диверсификация қилиш истагидан далолат беради.
Туркиянинг БРИКСга қизиқиши ҳақидаги хабарлар ҳар сафар халқаро матбуотнинг алоҳида эътиборини тортмоқда. Туркия Республикасининг минтақа ва жаҳондаги аҳолиси ва стратегик мавқеини ҳисобга олсак, бу ажабланарли эмас.

1952 йилдан бери НАТОнинг муҳим аъзоси бўлган Туркия, Босфор ва Дарданел бўғозлари устидан назорати ҳамда АҚШдан кейин иккинчи энг катта армияси туфайли иттифоқда муҳим роль ўйнайди. Унинг Европа ва Осиё чорраҳасида жойлашганлиги НАТОга Яқин Шарқ ва Марказий Осиёда таъсирини сақлаб қолиш имконини беради.

Шу нуқтаи назардан, Блоомберг агентлигининг Анқаранинг БРИКСга қўшилиш учун расмий аризаси ҳақидаги сўнгги ҳисоботи алоҳида қизиқиш уйғотмоқда. Туркия томони бу маълумотни тасдиқламаган бўлсада, бирлашишдан манфаатдор эканлигини таъкидлади, бу юқори даражада бир неча бор билдирилган. Туркиянинг бундай ҳаракати ўзгарувчан дунё тартибида янада мувозанатли ташқи сиёсат юритиш истагини кўрсатиши мумкин.

Энг қизиғи, Блоомберг агентлигининг Анқара БРИКСга аъзо бўлиш учун расмий ариза бергани ҳақидаги маълумоти. Туркия томони бу маълумотни тасдиқламаган бўлсада, аввалроқ юқори даражада бир неча бор билдирилган бирлашишдан манфаатдор эканлигини таъкидлади.

Ҳукмрон Адолат ва тараққиёт партияси вакили Ўмер Челикнинг айтишича, Туркия БРИКС блокига қўшилиш имкониятини кўриб чиқмоқда, бироқ ҳозирча аниқ чора кўрилмаган. Челик Анқарада ўтказилган матбуот анжуманида «Агар аниқ бир ривожланиш бўлса – БРИКСга аъзолик бўйича қарор ёки баҳолаш – биз буни сиз билан баҳам кўрамиз» деди.

Челикнинг сўзларига кўра, аввалроқ Туркия президенти Ражаб Тоййиб Эрдўғон Анқаранинг альянсга қўшилиш истагини билдирган, бу эса геосиёсий тортишиш марказининг ривожланган дунёдан ривожланаётган иқтисодларга ўтиши билан боғлиқ.

Аввалроқ Россия президенти Владимир Путин Туркия ташқи ишлар вазири Хоқон Фидан билан Москвада бўлиб ўтган учрашувда Россия Анқаранинг БРИКС фаолиятига қизиқишини олқишлашини ва умумий муаммоларни ҳал қилиш бўйича бу истагини қўллаб-қувватлашини айтган эди.

Анқаранинг БРИКСга бўлган қизиқишини Туркиянинг Ғарб билан узоқ йиллик муносабатлари билан изоҳлаш мумкин. 2005 йилда бошланган Европа Иттифоқига кириш жараёни йиллар давомида кутилган натижаларни бермади. Бу Ғарб иттифоқчилари билан даврий келишмовчиликлар билан бирга муносабатларнинг аста-секин совуқлашишига ва Туркиянинг янги ҳамкорлар излашга олиб келди. Туркия БРИКСга аъзо бўлиш орқали Россия ва Хитой каби давлатлар билан иқтисодий ҳамкорликни оширишга ва Европа Иттифоқи ва Осиё ўртасида савдо кўприги бўлишига умид қилмоқда.

БРИCС ўзини Ғарб ҳукмронлик қиладиган институтларга, айниқса Жаҳон банки ва Халқаро валюта жамғармаси (ХВЖ) каби ташкилотларга муқобил сифатида кўрсатади. БРИКСга аъзолик Туркияга ушбу ташкилотлар орқали молиялаштириш имкониятларини кенгайтириш, шунингдек, сиёсий ва савдо алоқаларини ривожлантириш имкониятларини бериши мумкин.

БРИКСнинг асосий фаолиятидан бири бу жаҳон иқтисодиётини де-долларизация қилишга кўмаклашишдир. Иштирокчи давлатлар АҚШ долларига қарамликни камайтирадиган халқаро тўловларнинг муқобил механизмларини яратиш устида фаол ишламоқда. Бунга миллий валюталарда ўзаро ҳисоб-китоблар тизимини ривожлантириш, умумий тўлов тизимини яратиш ва БРИКСнинг ягона валютасини жорий этиш имкониятларини муҳокама қилиш киради.

БРИКСга қизиқиш билдирган Туркия ҳам де-долларизация ғоясини қўллаб-қувватламоқда. Июнь ойи охирида Фидан Туркиянинг БРИКС ва бошқа иқтисодий ташкилотлар билан музокараларни давом эттираётганини айтиб, «де-долларизация» ва халқаро савдода миллий валюталардан фойдаланиш муҳимлигини таъкидлади. Шунингдек, у Туркия Осиё-Тинч океани минтақасидаги йирик иқтисодий платформаларга аъзо бўлишга интилаётганини таъкидлади.

«БРИКС божхона иттифоқи, ягона валюта ёки эркин савдо келишувларини амалга ошириш жойи эмас. Улар кредит тизими устида ишламоқда ва маҳаллий валюталарда ўзаро савдо қилмоқдалар. Бу биз ҳам қўллаб-қувватлайдиган масала. Долларизация бўйича ишлар олиб борилмоқда ва бу стратегия сиёсат талабидир», деди Туркия ТИВ раҳбари.

Озарбайжоннинг потенциал иштироки ва Туркия ва Озарбайжон орқали Ғарб ва туркий дунё ўртасида савдо тармоғини яратиш алоҳида аҳамиятга эга.

Дастлаб Бразилия, Россия, Ҳиндистон, Хитой ва Жанубий Африкадан ташкил топган БРИКС сўнгги пайтларда сезиларли даражада кенгайди. 2024 йил январь ойида Миср, Эфиопия, Эрон ва БААнинг қўшилиши билан блок дунё аҳолисининг 40% дан ортиғини ва жаҳон ялпи ички маҳсулотининг тўртдан бир қисмини ташкил этувчи кучли иқтисодий кучга айланди.

Туркия учун БРИКС нафақат иқтисодий имкониятлар, балки халқаро майдонда ўз мавқеини мустаҳкамлаш имкониятини ҳам ифодалайди. Хоқон Фидан ташкилотнинг инклюзив хусусиятини қайд этди: БРИКС турли цивилизациялар ва ирқларни бирлаштиради, бу эса ЕИнинг бир ҳил таркибидан фарқ қилади.

Маълумки, Туркия Совуқ уруш даврига хос бўлган блок фикрлаш хусусиятидан воз кечган ҳолда мустақил, кўп векторли сиёсат олиб бормоқда. Анқара Ғарб ва Шарқ, жумладан Хитой ва Россия билан очиқ ҳамкорликни фақат миллий манфаатларни ҳисобга олган ҳолда ривожлантирмоқда. Бу манфаатлар дунёнинг барча давлатлари билан алоқаларни ривожлантириш зарурлигини тақозо этмоқда.

Туркиянинг географик жойлашуви уни дунёнинг турли қутблари ўртасида идеал кўприк қилиб, ўзини мустақил ўйинчи сифатида жойлаштириш имконини беради. Мамлакатнинг савдо йўллари чорраҳасида жойлашган стратегик жойлашуви Туркияни логистика ва коммуникациялар учун ажралмас қилади.

Туркиянинг БРИКСга қўшилишдан манфаатдорлиги бу давлатнинг Ғарб билан муносабатларини бутунлай узишни истамаслигини, аксинча, бу муносабатларни янада мувозанатли ташқи сиёсат билан мустаҳкамлашга интилаётганини кўрсатади. Шу билан бирга, Туркия расмийлари томонидан таъкидланганидек, стратегик мақсад бўлиб қолаётган Европа Иттифоқига аъзолик бўйича музокараларни жонлантириш ҳаракатлари давом этмоқда. Июнь ойида Хоқон Фидан Туркия, Европа Иттифоқи ва БРИКС бир-бирига муқобил эмас, балки «қўшимчалар» эканлигини айтди.

Туркиянинг БРИКСга интилиши кўп векторли ташқи сиёсати доирасидаги мантиқий қадам сифатида баҳоланиши мумкин. Бу анъанавий Ғарб ҳамкорларидан воз кечишни англатмайди, аксинча, унинг халқаро алоқаларини диверсификация қилиш ва жаҳон саҳнасида ўз мавқеини мустаҳкамлашга уринишдир. Ўзгарувчан дунё тартибида бундай ёндашув Туркияга мураккаб геосиёсий муҳитда кўпроқ мослашувчанлик ва маневр қилиш имкониятини бериши мумкин.