Сув танқислиги: муаммо ва ечимлар
Сув — ҳаёт манбаи. Унинг қиймати дунё глобаллашуви жараёнида янада яққол намоён бўлмоқда. Зеро, сувсиз ҳаёт йўқ. Сув тириклик эволюциясига ҳам, атроф-муҳит, иқлим ўзгаришларига ҳам миллион йиллардан буён беқиёс таъсир кўрсатиб келаётган оби ҳаётдир. Шундай экан, инсоният уни кўз қорачиғидек асраши шарт.
Қайд этиш жоиз, ҳозирги пайтда сувга бўлган талаб ва эҳтиёж ҳар қачонгидан тобора ортиб бормоқда. Натижада бутун дунёда сув танқислиги кузатиляпти. Ушбу долзарб масала Марказий Осиё минтақасини ҳам четлаб ўтгани йўқ. Мутахассисларнинг ҳисоб-китобларига кўра, 2050 йилгача сув ресурслари Сирдарё ҳавзасида 5 фоизгача, Aмударё ҳавзасида 15 фоизгача камайиши кутилмоқда. Бошқа томондан эса, аҳолининг ўсиши ҳисобига, Ўзбекистонда 2030 йилга бориб, сувга бўлган талаб 7 млрд. куб метрга етиши, 2050 йилга бориб эса, бу кўрсаткич икки баробарга ортиши мумкин.
Шуларни инобатга олиб, сўнгги йилларда мамлакатимизда сув ресурсларидан фойдаланиш тубдан ислоҳ қилинмоқда. Асосий масала — сувдан оқилона ва самарали фойдаланиш, суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилашга қаратилган. Бинобарин, Президентимизнинг сайловолди дастурида ҳам сув ресурсларини тежашга алоҳида эътибор берилиб, 2030 йилга қадар республикамиздаги суғорма деҳқончилик қилинадиган барча экин майдонларини тўлиқ сув тежайдиган технологияларга ўтказиш, соҳага бозор механизмларини кенг татбиқ этиш, сув тежайдиган технологияларни жорий этган фермер ва деҳқонлар учун рағбатлантириш механизмларини янада кўпайтириш чоралари кўрилиши белгиланди.
Жумладан, 2017 — 2023 йилларда жами 1,2 млн. гектар майдонда, яъни қишлоқ хўжалиги экин майдонларининг қарийб 31 фоизида сув тежовчи технологиялар жорий этилди. Бу томчилатиб, ёмғирлатиб, дискрет суғориш, эгилувчан қувур, плёнка тўшаб суғориш каби технологияларни ўз ичига олади, ушбу йилларда 630 минг гектар ер лазерли текисланди.
Сувни тежайдиган технологияларни жорий қилишдаги мавжуд камчиликларни бартараф этиш, сув танқислигининг салбий таъсирини юмшатиш, шунингдек, қишлоқ хўжалиги экинларини етиштиришда сув ресурсларидан янада самарали фойдаланиш мақсадида аниқ чора-тадбирлар ҳаётга татбиқ этилмоқда. Чунончи, 2019 йилдан мамлакатимизда сувни тежайдиган технологияларни жорий этишни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш бўйича янги тизим — субсидия ажратиш механизми йўлга қўйилди. 2022 йилдан бошлаб эса ушбу тизим рақамлаштирилди.
Албатта, бу борада амалга оширилган вазифалар келгусида сув тежовчи технологияларни жорий қилган майдонлар кўламини сезиларли даражада ошишига имкон беради.
Таъкидлаш керак, бугун барча жабҳада бўлгани каби, сув хўжалиги соҳасига ҳам рақамли технологияларни жорий қилишга жиддий эътибор қаратилмоқда. Шу мақсадда 5479 та “Ақлли сув”, насос станцияларига 1446 та онлайн назорат қурилмалари, шунингдек, мелиоратив кузатув қудуқларига минераллашганлик даражасини онлайн назорат қилувчи 5055 та “Дайвер” қурилмалари ўрнатилди, 45 та йирик сув хўжалиги объектларининг бошқарув жараёни автоматлаштирилди.
Амалга оширилган чора-тадбирлар натижасида 3 млрд. куб метр сув иқтисод қилиниб, қўшимча 400 минг гектар майдонда сув таъминоти яхшиланди. Сувни бошқариш жараёнини автоматлаштириш орқали йўқотишлар 10 фоизгача камайтирилди.
Бундан ташқари, бугунги кунда республикамизда сувни тежайдиган суғориш технологияларининг ускуналари ва бутловчи қисмларини ишлаб чиқарувчи корхоналар сони 50 дан ортиқни ташкил этиб, мазкур технологияларни маҳаллийлаштириш 80 фоизга етказилди. Айтиш керак, ушбу технологиялар қисмларини ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш ҳисобига маҳсулот таннархи арзонлашди. Шу билан бирга, ускуналарни қўшни республикаларга экспорт қилиш имконияти яратилди.
Яна бир муҳим эътироф — Ўзбекистон сув тежовчи технологияларни жорий қилиш бўйича Марказий Осиёда биринчи, МДҲ давлатлари орасида иккинчи, Осиёда тўртинчи ва дунёда 13-ўринда экани, шак-шубҳасиз, қувонарли. Буни тизим фаолиятини янада ислоҳ қилишга қаратилган чора-тадбирларнинг самарали ижроси натижаси, дейиш мумкин.
Ҳозирги вақтда мазкур йўналишдаги ислоҳотларни янада жадаллаштириш мақсадида Сув хўжалиги вазирлиги олдига муҳим вазифалар қўйилди. 2030 йилгача суғориладиган экин майдонларини тўлиқ сувни тежайдиган технологиялар билан қамраб олиш ана шулар жумласидандир. Айтиш жоиз, мамлакатимиз иқтисодиёти қишлоқ хўжалигига асосланган, ҳудудимиз, аҳолининг катта қисми шу билан банд. Демак, қишлоқ хўжалигида сув истеъмолини бир фоизга камайтириш миллионлаб тонна сувни тежаб қолиш ва уни аҳоли эҳтиёжларига йўналтириш имконини яратади.
Мухтасар айтганда, сув танқислиги — глобал муаммо. Бундай шароитда дунёнинг кўплаб мамлакатлари қатори Ўзбекистонда ҳам сув ресурсларидан оқилона фойдаланишга оид муҳим чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Зеро, сувни тежовчи технологияларни кенг жорий этиш нафақат сув сарфини камайтириш имконини беради, балки яшил иқтисодиётга ўтишнинг муҳим элементига айланади. Бу, ўз навбатида, Ўзбекистоннинг барқарор ривожланишини кафолатлайди.
Бахитбай АЛДАМУРАТОВ,
Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутати.
