Тожливирус гипнози ёхуд биз «учинчи жаҳон уруши» хавфини енгишга тайёрмизми?
Табиатда тизимли, сурункали ҳодисаларга ўрин бўлганидай тасодифийларга ҳам ҳар доим ўрин бўлган ва бу инкор қилинмайдиган ҳол. Шундай экан ер юзида ҳаётнинг тизимли тараққиёти жараёнида у билан доимо тасодифий ҳодисалар юз бериб келганига минглаб мисоллар топса бўлади. Айтайлик, динозаврларнинг тинимсиз тизимли тараққиёти ва тўсатдан ўлиб кетиши. Ер юзида инсон ақлининг тизимли тинимсиз тараққиёти ва унинг ўз тараққиётига қарши тасодифий оламшумул ихтиролари...
Ер юзида яшаётган одамларнинг турли жойдаги минглаб турдаги оқсиллар ва бошқа маҳсулотларни истеъмол қилиши, аммо мана шу истеъмол қилинаётган маҳсулотларнинг қайсидир бири бировга (кимларгадир) ёқса, бошқа бировга ёқмаслиги... ана бу энди бизнинг одамлар сифатида ер юзи иқлим шароитига қараб фарқ қилишимизда кечаётган, фан тили билан айтганда, ҳар кимнинг ўз яшаш шароитидаги замин ва иқлимга боғлиқ этник фарқларимиздир.
Бу ҳолат одамларнинг ер юзидаги истеъмол ва яшаш шароитлари уларнинг «ҳомо сапиенс» сифатида ранг-баранглигини яратадиган омиллардан бири, холос. Масалан, биз ўзбеклар минг йиллардан бери баҳор келиши билан организмимизда витаминларнинг етишмовчилигини сезиб кўкатларни кўп истеъмол қила бошлаймиз, сумалак пиширамиз. Аммо мана шу эҳтиёж инсониятнинг минг йиллик тарихида, айтайлик, Европа халқларида негадир йўқ. Нима, улар кўкламга келганда ҳам танқис витаминларга эҳтиёж сезишмайдими?
Энди, бугунги кунда дунёни ларзага солган тожливирус тасодифига келсак. Маълумки, ҳаёт ер юзида қайсидир оқсил ва бошқа моддаларнинг сурункали ва тасодифий қўшилишларидан ҳосил бўлган. Бир кўриниши сувда ҳосил бўлган бўлса, бошқаси саҳрода юзага келган. Улар узун тарих, мингйилликлар давомида биз кўриб турган ҳаёт тушунчасини ташкил қилган ва у сурункали тараққиётга таяниб ривожланиб келаётган бўлса, тасодифларига аҳён-аҳён учраб давом этиб келмоқда.
Бугунги кундаги узуқ-юлиқ хабарларга қараганда, Хитойнинг Уханида кимдир кўршапалак еган (уларнинг кўршапалакларни ейиши минг йилликлар давомида сурункали давом этиб келаётган ҳолат) ва тасодифга қаранг, бу одам ҳали ўз организмида кўршапалак қолдиқлари чиқиб кетиб улгурмаган пайтда яна қандайдир жонзотни истеъмол қилган. Мана шу моддаларнинг бир организмда қўшилиб тасодиф беришини фараз қилганимизда тожливирусни дунёга келтирган ҳолатни тушунамиз. Бу ҳолат табиатда биринчи бор учрамаган ҳам бўлиши мумкин ва шундай дейишга ҳақимиз ҳам бор. Аммо биз илм-фан ютуғига таяниб, бугун уни биринчи бор “кўриб” қолдик ва унга давлатлар кўзи билан қараганда катта фожиа сифатида, фан кўзи билан қараганда бу фожиага қандай қилиб тезроқ аксилчорасини топиш кўзи билан, эпидемиологлар кўзи билан қаралса ҳалокат, фалокат деб, ҳарбийлар кўзи билан қаралганда биологик урушга қарши кураш, деб қараймиз ва бу қарашларни яна давом эттириш мумкин. Қизиғи шундаки, бу қарашлар орасида айни ҳолатни учинчи жаҳон уруши сифатида қараш негадир муҳокамага қўйилмади. Ваҳоланки, ер юзи давлатларининг бу фалокатга қарши салкам ҳаммаси курашда қатнашаётганини кўриб, бугун жаҳонда инсоният томонидан табиий офатга қарши учинчи жаҳон уруши кетяпти, деб бемалол айтиш мумкин.
Кимдир бу ҳодисани бизга қарши фалончилар тарқатган, атайлаб “бизга” қарши тарқатган жанг, деб ҳам қараб келмоқда. Демак, бир пайтлар ҳамма жонзотлар қирилаётган пайтда динозаврлардан бири «кимдир бизга қарши жанг бошлашди», деганидай гап. Лекин тан олиш керак, бу ҳам бор гап.
Биз бу нарсага бошқа бир назар билан қараб кўрайлик, яъни дунёда тожливирус тарқалишини маълум шартли ном билан учинчи жаҳон уруши, деб қарасак-чи? Ана энди ер юзида кечган ҳар бир катта уруш, айниқса жаҳон урушлари айнан мана шу ер юзига, одамзотга нафақат офатлар олиб келган, бу урушлар ер юзига маълум маънода тараққиёт ҳам олиб келганлигини инкор қилмаймиз ва ва ҳатто, тан оламиз.
Қаранг, тожливирус бугунги кунда шу бугунгача ғорда яшаган қадим аждодимизнинг қўлида бўлган энг катта дубулға - атом бомбасини бир тийинга айлантирди-ку. Мана бир неча ойдирки атом бомбалар тўғрисида ҳеч ким ҳеч нарса ёзмаяпти ва у тўғрида кимдир бирон йиғилиш ва анжуманларда хархаша ҳам кўтармаяпти. Атом бомбаси бор давлатлар ўз КУЧларини кўз-кўз қилишни ўзлари тушунган ҳолда бу қурол ҳам “кечаги” қурол эканлигини тушуниб турибди.
Тўғри, улар бу қуролдан ҳали бери воз кечмайди ва эртага тожливирус балоси билан кўтарилган довруқлар бироз пасайиши билан яна ўзларини эслатишни бошлайдилар. Буни унутмасак ҳам бўлади. Унутмаслигимиз ҳам керак. Чунки, оқиллар жамиятида алоҳида жоҳилларнинг борлиги, бор бўлиши бу ҳам табиий ҳолат эканлигини унутмайлик.
Бу масаланинг бир томони. Масаланинг иккинчи томони шундаки, айтайлик, Хиросима ёки Нагасаки, Чернобиль ёки “Фукусима” фожиалари дунёнинг бир бурчагида юз берган ва берадиган фожиа эканлигини тожливирус жанги, оламшумул гипнози кўрсатди. Керак бўлса, дунёнинг қайси бир бурчагида қайсидир атом станцияси бугун портлаган тақдирда ҳам уни давлатлар, одамлар (албатта, одамзотнинг онгли одамлари кўзда тутилаяпти) келишган ҳолда шовқинсиз, тезгина кўмиб ташлаш кучига эга эканлигини англаб етдик. Аммо тожливирус даҳшатини кўмиб ташлашнинг иложи йўқлигини, ҳатто, тажовузкор ҳарбийлар ҳам тушуниб турибди. Қаранг, тожливирус тарқалган давлатларнинг ҳарбийлари тезда ёрдамга келиб бири ўн кунда, бири ўн беш кунда, бошқа бири беш кунда тожливирус талофатини бартараф қилиш мусобақасига киришди. Бу энди учинчи жаҳон уруши олиб келган одамзотнинг ўзини ўзи ҳимоя қилиш тажрибасидаги ижобий хулоса ва эзгу амал эмасми? Ҳа, шундай, балодан олинган ижобий амаллардан бири.
Мана шу жойда яна бир бор инсониятнинг доно ақидаларидан бирига қайтиб, одамларнинг қалбида биринчи ўринда эзгу фикр бўлишини, бугунги кунда сиёсатчилар ва уларнинг қўлидаги қуроли ҳарбийларнинг эзгу сўз-у амалга ўтаётганлигини кўраяпмиз-ку. Эзгу амал эса бутун жаҳоннинг бу офат, тожливирус билан курашаётганини ҳаммамиз кўриб турибмиз. Бир қараганда Форобийнинг орзуси амалга ошгандай, яъни комил инсон дунёга келгандай ҳолатни кузатяпмиз. Аммо комил жамият ҳали ер юзига келмаганлиги аён бўлиб қолмоқда.
Дунё глобал урушлар олдида қандайдир оламшумул муаммоларга етиб келганлигини сезади ва уларни турли йўллар билан ечишга уриниб кўради. Масалан, Иккинчи жаҳон уруши олдида жаҳон жиддий ирқчилик муаммосига дуч келиб қолган эди. “Миллий” тушунчалар кўпайиб уларни ечиш ва ечими муаммога айланиб қолганидан турли давлатлар турлича ечимлар таклиф қилишган эди. Аммо бу ечимлар кимларгадир ёқса, бошқаларга ёқмаслиги аниқ бўлиб онгли, тинч йўл билан ҳал қилиниши имконияти туғилмаган. Қарабсизки, бундай аҳволда қайсидир бир кучлар алоҳида ўз ечимларини қўллаб, қайсидир “майда” миллатларни “сизнинг яшашга ҳақингиз йўқ”, деб қиришдан бошлашди. Жаҳон аслида иқтисодий жиҳатдан ҳам катта муаммо олдида турган эди. Инсоният орзуси бўлмиш “тенг яшаш” ва “талабга асосан яшаш” қонун-қоидалари ҳам ўзаро кураш олиб бораётган эди. Аслида Иккинчи жаҳон урушининг олов олишида мана шу бутун жаҳон пролетарларининг тенгликни талаб қилиши ва бунинг учун ҳокимиятни ўз қўлига олишга уринишлари урушнинг авж олишига асосий гипнотик сабаблардан бири бўлган.
Хўп, ундайда бугунги кунда бу учинчи жаҳон уруши олдида қандай муаммолар турганини таҳлил қила оламизми? Ахир, айни мана шу глобал муаммоларга бу учинчи жаҳон уруши жавоб излаши ва уларга ечим топиши керак-ку. Ҳа, бизга оддий одамлар ва жамиятлар олдида, ер юзидаги одамлар, одамзот олдида турган катта муаммолар нималардан иборат, дейишингиз мумкин.
Бугунги жаҳон ахборот имкониятлари бутун жаҳонни бир маконга айлантиргани бор гап. Демак, кечагина “оммавий маданият”, дейилган тушунчаларга алоҳида бир давлат миқёсида эмас, умумжаҳон миқёсида ечим қидиришимиз керак. Жаҳон маданияти дунёга келиши керакка ўхшайди. Унинг кўриниши, координатлари қандай бўлиши бу албатта, тожливирус гипнозидан кейин кенг муҳокамага чиқадиган мавзулардан бири бўлиши тайин. Кечагина, алоҳида фаолият кўрсатиб турган динлар ва маданий тузилмалар бутун одамзот учун ўз умумийлигини, дунёнинг бир бурчагида ҳар бири вужудга келганлигини, бугун эса улар ҳам бирикиб, бир тан ва бир йўналишга киришлари кераклигини тан олишлари талаб қилинмоқда.
Диний турлиликлар маданий ягоналикка интилиши ва бир нуқтаи назарга айланиши бу ҳаётий эҳтиёжга айланмоқда. Шунинг учун ҳам Далай лама айтганидай: маданий ва ахлоқий муаммоларни дунё динлари, алоҳида бир дин елкасига осишни тўхтатиш вақти келди. Бунга мисол қилиб дунёда биринчи давлат (Шундай фейк маълумот тарқатилди, шу маълумотнинг тарқатилишининг ўзи жуда катта сигнал одамзот учун, демак, жамиятда шундай фикрлар йўқ эмас.) Исландиянинг ҳаётий тажрибаси, ҳамма динларни оммавий қирғин қуроли сифатида тақиқлаш тажрибасини ҳам жиддий тан олишимиз керак бўлади.
Бу деган сўз, қайсидир диний ақида қобиғида, давлатда “пасха” пайтида гўшт ейишга ижозат бериш, бошқа бир дин қобиғида тожливирус пайтида илоҳий зиёратларни вақтинча тақиқлаш ёрдам бермаслигини тан олиб ёки Рим папаси сингари “Муқаддас китобларни таҳлил қилиш вақти келди”, дейиш ярим ечим эканликларини ҳам жиддий ўйлаб кўриш кераклигини бугунги вазият кўрсатди ва талаб қилмоқда.
Одамзот томонидан кечагина глобал муаммо, дейилган масалалар бугунги кунда анча майда мавзуларга айланиб қолганини ҳам тан олайлик. Масалан, Пхукетдаги сув босқини-ю, Фукусимадаги фожиаларни давлатлар келишган ҳолда тезгина ҳал қилишлари мумкин эди ва бундай воқеалар ўз ечимини топа олаяпти. Аммо, одамзоднинг ўзи қайси фалсафада, яъни ЯШАШ мақсади ва ЯШАШНИНГ маъноси йўналишида жиддий ўйлаши керак бўлиб қолганини тожливирус яққол кўрсатиб берди. Қаранг, бутун жаҳон ўз катак, хоналарига ўз ихтиёрлари билан кириб олишди. Сабабини бўрттириб кўрсатишимиз ва айтишимиз мумкин, аммо мақсади ва маъносига келганда бу саволларнинг ҳаммаси биз киммиз ва ЯШАШ мақсадимиз нима, деган саволга ҳаммамизни тожливирус олиб келди. Жаҳон нафақат бир тилга, умумлаштириб айтганда, бир “динга”, аслида бир фалсафага, бир маданиятга, дангал қилиб айтганда, бир қишлоқда яшаш тажрибасига космик тезлик билан интилиб, аниқроғи, учиб бормоқда. Бу ҳолатни «учинчи жаҳон уруши» ҳал қиладиган асосий масалалардан бири сифатида кўриш мумкин.
Жаҳонда ва ҳаётда ҳеч биримиз ер юзида бу муаммоларни бир ўзимиз, алоҳида бир одам, бир миллат, бир дин аҳли, бир жамият ва ҳатто, алоҳида бир давлат бўлиб, еча олмаслигимизни тожливирус гипнози яққол кўрсатди. Демак, жаҳон ҳамжамияти олдига кўндаланг бўлган фалсафий ва ҳаётий муаммога ечим танлаш ва бу ечимни бутун жаҳон ва бутун одамзот учун ҳал қилиш вақти келди. Учинчи жаҳон уруши одамзот ва давлатлар олдига қўйган саволлардан баъзилари ва муаммолари мана шуларга ўхшайди. Ечимни излаш ва ҳал қилиш энди ҳаммамизга боғлиқ. Бу муаммолар эса фақат ва фақат эзгу ният, эзгу сўз ва эзгу амал билангина ҳал бўлишини унутмайлик.
Маҳмуд ЙЎЛДОШЕВ,
Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучлари академияси ўқитувчиси,
психология фанлари номзоди
