Судья ва судлов этикаси: миллий ва ҳалқаро стандартлар

Ҳар қандай давлатнинг халқаро майдондаги мавқеи ушбу давлатда қонун устиворлиги ва суд ҳокимиятининг мустақиллиги қай даражада таьминланганлигига қараб белгиланади. Шу сабабли мамлакатимизда ушбу соҳани ҳалқаро стандартларга мувофиқ тарзда ривожлантиришга стратегик аҳамиятга эга вазифа сифатида қаралмоқда. Судьянинг мустақиллиги, даҳлсизлиги, улар фаолиятига аралашишга йўл қўйилмаслиги давлат томонидан кафолатланган, шу билан бирга моддий ва ижтимоий таъминот даражасининг юқорилиги одил судловга эришиш – қонуний, асосланган  ва адолатли суд қарорларини чиқарилишининг асосий омилларидан биридир.

Ҳар қайси маконда, ҳар қайси замонда судьялик касби доимо жамият эътиборида бўлиб келган ва унинг маънавий-аҳлоқий сифатига нисбатан қатьий талаблар қўйилиб келинган. Зеро, ушбу фаолият шахснинг ҳуқуқ ва эркинлиги билан боғлиқ масалаларни ҳал этишни ўзида мужассам этиб, инсонлар тақдирига ўз таъсирини ўтказади, шу билан бирга Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 8-моддасида ҳар бир инсон унга Конституция ёки қонун орқали берилган асосий ҳуқуқлари бузилган ҳолларда ваколатли миллий судлар томонидан бу ҳуқуқларини самарали тикланиши ҳуқуқига эга эканлигининг белгиланиши судья ва суд идоралари ходимларининг  касбий ва маънавий-аҳлоқий сифатларига бошқа касб вакилларига нисбатан юксак ва катьий талаблар ўрнатилган. Грек файласуфи Эпиктетнинг “Судьялик курсисини эгаллашга лойиқлигинга дилингдан иқрор бўлмагунингча бошқаларни судлай кўрма” деган сўзлари ҳам айнан шу мақомга эришиш учун шахс аваламбор қалбдан лойиқ эканлигини ҳис қилмоғи лозимлигини тасдиқлайди.

Судьянинг касбий одоб-аҳлоқи юридик одоб-аҳлоқнинг бир қисми бўлиб, у судья ва процесс иштирокчиларининг иш жараёнида ва ишдан ташқари вақтларидаги маънавий-аҳлоқий, касбий  муносабатларига доир масалаларни ўрганиш ва ривожлантириш билан шуғулланади. Судья ўз  фаолиятини судьялар одоб-аҳлоқи талабларини бажармасдан амалга ошира олмайди, чунки ушбу фаолият асосини жамиятда тарихан шаклланган маънавий ва ҳуқуқий талаблар ташкил этади. Шу билан бирга судьялар одоб-аҳлоқининг ўзига ҳос томони шундаки, унга иҳтисослашувидан қатьий назар туман(шаҳар) судьялари, вилоят суди судьялари, Олий суд ва Конституциявий суд судьялари риоя қилишлари шарт ва мажбурийдир.

Судья фаолиятининг қонуний асосини 14.12.2000 йилда янги таҳрирда қабул қилинган “Судлар тўғрисида”ги Қонун билан бирга Судьялар олий кенгашининг 2018 йил 29 январдаги 490-сонли қарори билан қабул қилинган Судьяларнинг одоб-аҳлоқ кодекси ташкил этади. Мазкур Кодекс ҳар бир судья учун одил судловни амалга ошириш билан боғлиқ касбий фаолиятида ва хизматдан ташқари вақтда мажбурий бўлган юксак одоб-аҳлоқ талабларига, Ўзбекистон Республикаси қонун хужжатлари қоидаларига, одил судлов ва судьялар одоб аҳлоқи соҳасидаги халқаро стандартларга асосланган хулқ-атвор қоидаларини белгилайди. 

Шуни таъкидлаш жоизки, судьянинг одоб-аҳлоқи қонунчилик нормалари билан бевосида боғлиқдир. Унинг асосий принциплари қонунчиликда ўз аксини топган, чунки ушбу касб эгаларига нисбатан мавжуд ҳуқуқий талаблар аҳлоқий талаблар билан чамбарчас боғлик ва умумий қирраларига эгадир.  

Ўзбекистон Республикасининг Судьялар одоб-аҳлоқ кодекси қоиларини ва принципларида 2002 йил 26 ноябрда Гаагада қабул қилинган ҳамда судьяларнинг касбий фаолияти давомида, шунингдек, хизматдан ташқари вақтдаги одоб-аҳлоқига оид стандартларни белгиловчи асосий халқаро хужжат “Судьяларнинг ҳулқ-атворига оид Бангалор принциплари” қоидалари ҳам ўз аксини топган. Бангалор принциплари судьялар ҳамжамияти томонидан ишлаб чиқарилган бўлиб, дунёнинг барча ҳудудларида фаолият олиб бораётган судьяларга қаратилгандир. Унда 6 та муҳим принцип белгиланган бўлиб, булар: мустақиллик, холислик, ҳалоллик ва пок виждонлилик, одоб-аҳлоқ қоидаларига риоя этиш, барча тарафлар учун тенглик, компетентлик, яъни чуқур билимга эгалик, асослилик, омилкорлик ва тиришқоқликдир.

Судья ва суд органларининг мустақиллиги қонун устиворлигини таъминлаш ва ишни судда адолатли кўриб чиқилишининг асосий кафолатларидан биридир. БМТ Бош Асамблеясининг 1985 йил 29 ноябрда маъқулланган “Суд органлари мустақиллигининг асосий принциплари” ҳам судлар фаолияти бўйича қабул қилинган махсус халқаро ҳужжатлардан биридир. Таькидлаш жоизки, ундаги суд ҳокимияти мустақиллиги ва холислигини таъминлаш билан боғлиқ нормалар кўплаб халқаро хужжатларда у ёки бу тарзда белгиланган. Ушбу хужжат бугунги кунда суд ва судьяларнинг мустақиллиги қандай таъминланиши керак, деган саволга атрофлича жавоб берадиган муҳим халқаро хужжатлардан биридир.

Юртимизда бу борада самарали ислоҳотлар олиб борилаётганини, қилинаётган сайи-харакатлар натижасиз эмаслигини Бирлашган миллатлар Ташкилотининг судьялар мустақиллиги бўйича махсус вакили Диего Гарсия-Саян жаноблари ҳам алоҳида этироф этди. Шу ўринда Президентимизнинг давлат идоралари мансабдорларига қарата айтган сўзлари ёдимизга тушади: “Судлар мустақиллигини таъминлаш масаласи бундан буён ҳам шахсан Президентнинг қаттиқ назорати остида бўлади. Суд остонасига қадам қўйган ҳар бир инсон, Ўзбекистонда адолат ҳукм сураётганига тўла ишонч ҳосил қилиши керак. Ўзбекистонда судьялар қонуннинг толмас ҳимоячилари, адолатнинг мустаҳкам устунлари бўлиши лозим”.  Давлат раҳбарининг бу ишончи Ўзбекистонда фаолият олиб бораётган судья ва суд аппарати ходимлари зиммасига янада катта масьулият юклайди назаримда. Демакки, зиммасига одил судловни амалга ошириш масьулияти юкланган шахс инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг ҳимоя қилиш унинг фаолияти мазмун ва моҳияти эканлигини унутмаслиги лозим. Судья ҳар қандай вазиятда ўз шаъни ва қадр қимматини сақлаши, одоб-аҳлоқ нормаларига риоя этиши, камтар, хушмуомала бўлиши ҳамда қўполликка йўл куймаслиги шарт.

Алоҳида таькидлаш керакки, малакали кадрлар - суд-ҳуқуқ сохасида амалга оширилаётган ислоҳотларни муваффақиятли амалга оширишда суд ҳокимиятини мустақиллигини таъминлаш, адолатли қарорлар қабул қилиш гаровидир. Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори билан мамлакатимиз тарихида илк бор ташкил этилган Судьялар олий мактабининг асосий вазифаси ҳам ҳар қандай вазиятда одил судловни таъминлаш ва адолатни қарор топтиришга қодир, мустаҳкам иродали, юксак маънавий ва касбий фазилатларга эга бўлган судьялар таркибини шакллантириш, судьяликка номзодларни тайёрлаш ва амалдаги судьялар малакасини оширишга ихтисослашган. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ушбу таълим муассасида жиноят, фуқаролик ва иқтисодий, маъмурий кафедралари билан биргаликда касбий кўникмалар кафедраси мавжуд бўлиб, судьялар ва судьяликка номзодларнинг касбий этикаси, психологияси, ишчанлик мулоқоти ва вақтни бошқариш кўникмаларини ўқитишга ва амалий кўникмаларни шакллантиришга алоҳида эътибор қаратилиб келинмоқда. Кафедрада фаолият юритаётган муттахассислар судьянинг фаолияти давомида вужудга келадиган конфликтология, стресс ва стрессни келтириб чиқарувчи ҳолатларни бошқариш, тайм-менежмент, лидерлик ва бошқарув маҳоратини,  иш жараёнларини тўғри ташкил қилиш ва оқилона хулосалар чиқариш салоҳиятини оширишда судьялар ва тингловчиларга кўмак бўлиб келмоқда.    

Маълумки, илк бор судьялик лавозимига сайланган ёки тайинланган шахс Давлат байроғи олдида зиммасига юклатилган вазифани ҳалол ва виждонан бажаришга, одил судловни фақат қонунга бўйсинган ҳолда амалга оширишга, судьялик бурчи ва виждони буюрганидек, беғараз, холис ва адолатли бўлишга тантанали вазиятда қасамёд қилади ва шундан сўнггина вазифасини бажаришга киришади. Бу касамёдни ҳар бир судья зиммасига юкланаётган юксак масъулиятни ҳис этган ҳолда ҳаяжон билан қабул қилади. Қасамёд қабул қилган судьяларга судьялик гувоҳномаси билан биргаликда “Судьяларнинг одоб-аҳлоқ кодекси”нинг ҳам тантанали топширилишида катта маъно мужассамдир. Зеро, судьяликнинг юксак мақоми, шасхнинг тақдирига таъсир қилувчи қарор қабул қилишга доир судьялик ваколатини муайян шахсга берилганлигининг ўзи ҳалқаро хужжатлардаги мавжуд стандартларнинг барчасини ўзида мужассам этган “Судьяларнинг одоб-аҳлоқ кодекси”га сўзсиз риоя этишни тақозо этади.

Н.Шарипова,  Жиноят ишлари бўйича  Наманган туман судининг судьяси