САМАРҚАНД ҚОҒОЗИНИНГ СИРИ НИМАДА?

Буюк ипак йўли асрлар давомида инсоният тамаддунига кескин бурилиш ясади, мислсиз кашфиётларга сабабчи бўлди. Ушбу савдо йўлларида Хитой чинниси, Дамашқ қиличлари, Хуросон матолари, ҳинд зираворлари қанчалик шуҳрат қозонган бўлса, Самарқанд қоғози ҳам юз йиллар мобайнида энг харидоргир моллар рўйхатидан тушмай келди.

Инсониятнинг буюк кашфиёти

Маълумки, қоғозга қадар инсоният ўз фикрлари ёзиб қолдиришда сопол тахтачалар, папирус, пергамент, мато ва бошқа воситалардан фойдаланган. Илк бор 105 йилда хитойлик кашфиётчи Цай Лунь ўсимлик толаларининг сувли бўтқасини махсус тўрдан ўтказиш орқали қоғоз ихтиро қилгач, у қисқа фурсатда ғарбу шарқдаги энг харидоргир маҳсулотлардан бирига айланди. Хитойликлар асрлар давомида бу бебаҳо маҳсулотни тайёрлаш усулини сир тутиб келишди.

Қоғоз нисбатан енгиллиги, юпқалиги, бўёқни ўзига тез ва осон сингдириши боис ўзининг олдинги “вазифадошларидан” ажралиб турарди. Шу боис Хитой қоғози кўпгина мамлакатларда девон ишларида, илм-фан соҳасида, китобатда энг муҳим воситага айланганди.

VII асрда ислом динининг кенг ёйилиши шарқда диний ва дунёвий фанларнинг ривожланиши учун янги даврни бошлаб берди. Бинобарин янги ислом тамаддуни қоғозга бўлган талаб ва эҳтиёжнинг янада ошишига йўл очган. Ўрта Осиёнинг катта қисми VIII асрнинг бошларида араб халифалигининг таркибий қисмига айланди. Халифаликнинг шимоли-шарқий чегаралари араблар томонидан Мовароуннаҳр (дарёнинг нариги томони) деб номланиб, Хитойнинг Тан империяси ҳудудига қадар чўзилган эди.

“Жон керакми, қоғоз керакми?”

749 йилда йилнинг июль ойида Гао Сянчжи бошчилигидаги хитойликлар Мовароуннаҳрга бостириб кирадилар ва Тошкентни эгаллайдилар. Ўша даврда араб халифалигининг Хуросон ва Мовароуннаҳрдаги ноиби – Абу Муслим (700-755) босқинчиларга қарши Зиёд ибн Солиҳ бошчилигидаги катта қўшинни юборади. Ҳозирги Қирғизистоннинг Талас водийсида 751 йилнинг июль ойида бўлиб ўтган бу тўқнашув Талас жанги номи билан тарихда қолади. Шиддатли жанг бир неча кун давом этади.

Кутилмаганда Қарлуқ хоқонлиги қўшниларининг арабларга ёрдамга келиши жанг тақдирини мусулмонлар фойдасига узил-кесил ҳал қилади. Мусулмонлар Самарқандга 20 мингдан ортиқ хитойлик аскарларни асир олиб қайтишади. Ўз ҳаётларини сақлаш ниятида хитойлик жангчилар маҳаллий ҳунармандларга қоғоз ишлаб чиқариш сир-синоатларини ўргатадилар. Шу вақтдан бошлаб Самарқандда қоғоз ишлаб чиқариш йўлга қўйилади.

IХ асрга келиб, қоғоз ишлаб чиқариш шаҳар ҳунармандчилигининг энг муҳим тармоқларидан бирига айланди. Аста-секин Самарқанд қоғози бутун Шарқ ва Ғарб бозорларини ҳам эгаллади. Ушбу маҳсулотнинг турли хил навлари VIII асрдан ХIХ асрга қадар нафақат Ўрта Осиё ва Яқин Шарқда, балки Европанинг кўпгина давлатларига тарқалади.

“Яхши қоғоз Самарқанддин чиқар”

Минг йилдан ортиқ вақт мобайнида ўз фаолиятини санъат даражасига етказган самарқандлик қоғозгарлар дунёда энг юпқа, силлиқ, ўта чидамли ноёб қоғоз турларини ишлаб чиқариш технологиясини яратишди. Жумладан оқ рангли «султон қоғози» ўзининг юпқалиги, силлиқлиги ва юмшоқлиги билан ажралиб турса, «шойи қоғоз» оч сариқ – новвот ранги билан фарқланган. «Мир Иброҳимий» қоғозида халқасимон сув белгилари бўлган.

Ушбу қоғоз турларини яратишда хомашё сифатида пахта, ипак ва тут дарахти пўстлоғидан кенг фойдаланилган. Асрлар давомида шаҳарнинг Сиёб ариғи бўйида икки мингга яқин сув тегирмонлари ишлаб турган ва уларнинг 400 дан ортиғида қоғоз ишлаб чиқарилган.

Араб тарихчиси Ал-Мақдисийнинг (Х аср) маълумотларига кўра, Хоразмда ишлаб чиқарилган камонлар, Шошнинг сопол идишлари ҳамда Самарқанд қоғозлари Буюк Ипак йўлида айирбошланадиган моллар ичида энг машҳури ва бебаҳоси бўлган.

Самарқанд қоғози ҳақида Заҳириддин Муҳаммад Бобур ўзининг «Бобурнома» асарида шундай дейди: «Оламда яхши қоғоз Самарқанддин чиқар, жувози қоғозлар суйи тамом Конигилдин келадур, Конигил Сиёб ёқосидадурким, бу сувни Оби раҳмат ҳам дерлар».

Форс тарихчиси Абу Мансур Саъолибининг (Х аср) Самарқанд қоғозини Миср пергаментидан устун қўйган. 1863 йилда Ўрта Осиёга ташриф буюрган венгриялик буюк шарқшунос ва тилшунос олим саёҳатчи А. Вамбери Самарқанд қоғози ҳақида шундай ёзади: «Бухоро ва Самарқандда ишлаб чиқариладиган ушбу қоғоз бутун Туркистон ва унга қўшни мамлакатларда ҳам шуҳрат қозонган».

Амир Темур ҳукмронлиги даврида қоғоз ишлаб чиқариш ҳунармандчиликнинг энг муҳим тармоқларидан бири бўлган. ХVIII асрнинг бошига қадар Самарқанд ва унинг атрофида қирқдан зиёд қоғозгар усталар фаолият кўрсатишган. Темурийлар ҳукмронлиги қулагач, жангу жадаллар, ички низолар натижасида юрт инқирозга юз тутди, кўпгина ҳунармандлик Самарқанддан бошқа тинчроҳ жойларга, жумладан Қўқонга (Қоғозгар ва Чорку қишлоқлари) кўчиб кетишди. Шундан сўнг Қўқон шаҳри юртимиздаги қоғоз ишлаб чиқариш марказларидан бирига айланди ва бу анъана 1930 йилгача давом этди.

Қоғоз қандай тайёрланади?

Ҳозирги кунга қадар самарқандлик ҳунармандлар томонидан тут пўстлоғидан турли хилдаги қоғозлар ишлаб чиқарилади. Самарқанд қоғозини ишлаб чиқариш учун балхтут новдалари бир неча кун сувда ивитиб қўйилади. Кейин новдаларнинг пўстлоғи шилиб олинади ва қозонда 5-6 соат қайнатилади, сўнг ёғочдан ясалган ўғирларда 7-8 соат давомида майин толаларга ажралгунча янчилади.

Кейинги босқичда толалар катта идишга солиниб, Сиёб сувида аралаштирилади ва тўртбурчак шаклдаги сузғичлардан ўтказилади. Ҳўл қоғозлар 8-10 соат давомида тахтакачга бостириб қўйилади, сўнгра бирма-бир силлиқ сиртга ёпиштирилади. Охирида ҳар бир варақ қоғоз мармартош устига қўйилади ва чиғаноқ ёки ақиқ тоши билан силлиқланади. Шу тарзда Самарқанд қоғози тайёр бўлади.

Машаққатли қўл меҳнатини талаб қиладиган бундай маҳсулот фан-техника ривожланган ҳозирги даврда керакми, деган савол туғилиши табиий. Лекин минг йиллар аввал, Буюк ипак йўли бўйлаб донғи кетган ва дунёнинг турли мамлакатларига карвонлар орқали етказиб турилган Самарқанд қоғози бугунги кундаги фан-техника тараққиётига ўз ҳиссасини қўшган, унинг ривожланиши учун кенг имкониятлар яратган.

Самарқанд қоғозидан бугунги кунда нафақат ўзбекистонлик миниатюрачи рассом ва хаттотлар, балк хорижликлар ҳам фойдаланишади. Ундан мамлакатимиздаги, ҳатто Япониядаги қадимий қўлёзмаларни қайта таъмирлашда кенг фойдаланилмоқда.

Рухсора Ортиқова тайёрлади.