Конституция ва суверенитет йили Озарбайжонда кенг кўламли ютуқларни ривожлантириш йили бўлиши кўзда тутилган

Ўтган йилнинг охирида Озарбайжон Президенти Илҳом Алиев 2025 йилни Озарбайжонда “Конституция ва суверенитет йили” деб эълон қилди. Бунинг рамзий жиҳати шундаки, 2025 йилда Конституция қабул қилинганининг 30 йиллиги ва Озарбайжон ҳудудий яхлитлиги тикланганининг 5 йиллиги нишонланади.

Олд шартлар ҳақида бироз

Озарбайжон ерларини арман истилосидан озод қилиш ва Озарбайжон Республикасининг ҳудудий яхлитлигини тиклаш зарурати билан шартланган 44 кунлик Ватан уруши БМТ Хавфсизлик Кенгашининг тўртта резолюцияси талабларини амалда бажарди.

Шундан сўнг Озарбайжон-Арманистон давлат чегарасини делимитатсия ва демаркатсия қилиш бўйича дастлабки қадамлар бошланди. Жанубий Кавказ минтақасида тинчлик ва барқарорлик манфаатларини кўзлаб, давлат чегараларини ўзаро тан олиш тўғрисидаги тегишли тинчлик битими имзоланиши билан бу жараён якунланиши керак эди.

2023 йил сентябрь ойида Озарбайжон ўз суверенитети ва ҳудудий яхлитлигини тўлиқ тиклади. 19 сентябрь куни Озарбайжоннинг Қорабоғ минтақасида кенг кўламли провокатсияларнинг олдини олиш, Арманистон Қуролли Кучлари қолдиқларини қуролсизлантириш ва Озарбайжонда конституциявий тузумни тиклаш мақсадида ушбу ҳудудларда 24 соатдан кам давом этган аксилтеррор операцияси бошланди. Амалиёт натижасида Озарбайжон Қуролли Кучлари Озарбайжон Республикасининг суверенитетини тўлиқ тиклади, арман қуролли бўлинмалари ва ноқонуний қуролли гуруҳлари қуролларини ташлаб, Қорабоғ ҳудудидаги жанговар позициялари ва ҳарбий постларини тарк этди. Бу нафақат Жанубий Кавказ ва миллий хавфсизлик нуқтаи назаридан, балки Озарбайжон иқтисодиётининг келажагини ва унинг халқи фаровонлигини белгиловчи инфратузилма, энергетика, транспорт коммуникациялари, савдо-сотиқни янада ривожлантириш учун ҳам ҳаётий муҳим масала эди. Озарбайжон суверенитет ва ҳудудий яхлитликни тиклаш борасидаги муҳим ютуқлардан йирик инфратузилма лойиҳаларини амалга ошириш, халқаро форумларда нуфузли иштирок этиш ва уларнинг ишига ҳисса қўшишгача бўлган узоқ йўлни босиб ўтди.

Озарбайжон суверенитетининг ҳуқуқий асослари

Озарбайжон суверенитети консепцияси адолатли, замонавий, кучли, барқарор ҳукуматни назарда тутади, унинг шаклланишидаги биринчи чора-тадбирлардан бири “ижтимоий шартнома”ни яратишдир. Либерал назария тарафдорлари “ижтимоий шартнома” бу Конституция эканини тушунтиради. Айнан мана шу нарса мустақил сиёсат юритиш қобилияти замирида ётади ва ҳуқуқий восита бўлиб, унга риоя этилиши ва амалга оширилиши давлат муваффақиятини таъминлашга қаратилган.

1995 йил 2 майда Миллий Мажлис қарори билан Озарбайжоннинг янги Конституцияси лойиҳасини тайёрлаш комиссияси таркиби тасдиқланди. Унинг аъзолари орасида таниқли ижтимоий ва сиёсий арбоблар, олимлар, ҳуқуқшунослар бор эди. Ҳайдар Алиев комиссия раиси этиб сайланди. Жуда қисқа вақт ичида ривожланган мамлакатларда конституциявий қурилиш тажрибаси ўрганилди ва таҳлил қилинди. Кейин тайёр лойиҳа жамоатчилик муҳокамасига тақдим этилди. Конституция 1995 йил 12 ноябрьда референдумда қабул қилинган. 2002 йил 24 август ва 2009 йил 18 мартда мамлакатимиз Асосий қонунига ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди.

Озарбайжон Конституциясига мувофиқ, “ўз тақдирини эркин ва мустақил равишда ҳал қилиш ва бошқарув шаклини белгилаш Озарбайжон халқининг суверен ҳуқуқидир” (2-модда), Озарбайжон халқи эса давлат ҳокимиятининг ягона манбаидир (1-модда). Бироқ мустақилликка эришган даврда Озарбайжоннинг ҳудудий яхлитлиги бузилди, унинг маълум бир қисми – Қорабоғнинг тоғли қисмида ва унга туташ етти вилоятда конституциявий тузум ва қонунийлик ўттиз йил давомида Арманистон Республикаси томонидан босиб олинганлиги сабабли таъминланмади.

2023 йилда Озарбайжоннинг ҳудудий яхлитлиги ва суверенитети тўлиқ тиклангач, бутун давлат ҳудудида Конституция таъминланди ва Президент Илҳом Алиевнинг 2024 йил 19 сентябрьдаги фармони билан Озарбайжон Республикасининг Давлат суверенитети куни таъсис этилди.

Давлатнинг халқаро муносабатлардаги суверенитети

Озарбайжоннинг озод қилинган ҳудудлардаги қонуний суверенитетини тан олган замонавий дунё халқаро ҳуқуқнинг ғалаба қозониш имкониятини англади ва Жанубий Кавказда янги воқеликларни қабул қилди. Буларнинг барчаси минтақанинг геосиёсий манзарасини ўзгартириб, Озарбайжонни ўз етакчилигига олиб келди. Озарбайжон билан Туркия, Россия ва минтақанинг бошқа давлатлари ўртасида мустаҳкам икки томонлама муносабатларни ривожлантириш учун янги шарт-шароитлар пайдо бўлди. Экстраминтақавий, глобал ўйинчилар Жанубий Кавказ билан алоқаларни Озарбайжон билан ривожлантирмасдан туриб ўрнатиш мумкин эмаслигини тушуниб етди.

Дунёнинг 120 га яқин давлатини бирлаштирган Қўшилмаслик Ҳаракатига Озарбайжоннинг раислиги ушбу ташкилотни қайта тиклади ва бу мамлакатнинг аксарият давлатлар орасидаги нуфузини кескин оширди. Озарбайжоннинг муваффақиятлари ва ортиб бораётган нуфузи мамлакатнинг “Ислом саккизлиги” - Д-8 га қўшилиш имкониятига олиб келди, энди у Д-9 деб ўзгартирилади. Бу ҳам Ислом оламида, ҳам Туркий Давлатлар Ташкилотида давлатнинг аҳамиятини оширишнинг белгиловчи дақиқаларидан биридир. Эслатиб ўтамиз, Д-9 бутун дунёдаги мусулмонларнинг 60 фоизини ташкил қилувчи йирик ва вакиллик ташкилоти сифатида ўрин олган.

Озарбайжоннинг бошқа халқаро тузилмалар, биринчи навбатда Туркий Давлатлар Ташкилоти (ОТС) ва Қора денгиз Иқтисодий Ҳамкорлик Ташкилоти (BSEC)даги рольи ортиб бормоқда. Асосий минтақавий иштирокчилар билан алоқаларни мустаҳкамлаш Озарбайжон ташқи сиёсатининг энг муҳим йўналишларидан бири бўлиб, унинг минтақавий ва халқаро сиёсатдаги ўрнини шакллантиради.

Йилнинг энг йирик ва энг муҳим воқеаси 2024 йилнинг ноябрь ойида Боку шаҳрида БМТнинг иқлим ўзгариши бўйича доиравий конвенцияси – CОП29 иштирокчилари конференцияси 29-сессиясининг муваффақиятли ўтказилиши бўлди.

Инсониятнинг иқлим тизимига хавфли аралашувининг олдини олиш мақсадида 1992 йил июнь ойида Рио-де-Жанейрода бўлиб ўтган Ер саммитида БМТнинг иқлим ўзгариши бўйича доиравий конвенцияси имзоланган. Озарбайжон иқлим ўзгаришига қарши курашда шаффоф ва инклюзив ҳаракатларга содиқлигини бир неча бор тасдиқлаган. Унинг экологик сиёсати яшил ўтиш ва иқтисодий барқарорлик ўртасидаги мувозанатни сақлайди. Шундай қилиб, Озарбайжон барқарор энергетика соҳасида асосий иштирокчи сифатида майдонга чиқди.

Озод қилинган ҳудудлар ва Зангазур йўлагини тиклаш - Жанубий Кавказ иқтисодиётининг келажаги

Босқинчилар томонидан вайрон қилинган ҳудудларни тиклаш умуммиллий вазифага, ғолиб халқни бирлаштирувчи омилга айланди. Урушдан кейинги йилларда Қорабоғ ва Шарқий Зангазурни тиклаш учун 22 миллиард манатдан ортиқ маблағ ажратилди, Озарбайжон Президенти раҳнамолигида улкан ташкилий ишлар амалга оширилди. Бугунги кунда озод қилинган ҳудудларда 35 мингга яқин киши кўчиб келган ва меҳнат қилмоқда. Жорий йилда қайта тиклаш ишларига яна 5 миллиард манат ажратилди. Бу ерда амалга оширилаётган инфратузилма лойиҳалари ички кўчирилганларнинг ўз ота-боболарига қайтишини таъминлашга қаратилган. Минтақавий кун тартибида Арманистоннинг Нахчивон ва Озарбайжоннинг қолган қисми ўртасида қуруқликдаги транспорт алоқаларини очиш мажбуриятини бажармаганлиги масаласи турибди. Демак, Нахчивон ва Озарбайжоннинг қолган қисми ўртасидаги темир йўл алоқаси чегара назорати ёки божхона тартиб-қоидаларига бўйсунмайди. Арманистоннинг бошқа мажбуриятлари ҳам бажарилиши керак. Зангазур йўлагини қайта тиклаш, транспорт коммуникацияларини очиш, улар орқали йирик инфратузилма, транспорт ва бошқа лойиҳаларни амалга ошириш орқали Жанубий Кавказ иқтисодиётини жадал ривожлантириш ётади.

“Конституция ва суверенитет йили” Озарбайжоннинг кенг кўламли ютуқларини ривожлантириш, минтақавий етакчилиги ва жаҳон сиёсатидаги нуфузини мустаҳкамлаш йили бўлиши кўзда тутилган.

Намиқ Алиев, юридик фанлар доктори, профессор