Сингапур “иқтисодий мўъжизаси”нинг муаллифи Ли Куан Юнинг тажрибаси ва ўгитлари

2015 йилнинг 23 мартида Сингапурнинг биринчи бош вазири Ли Куан Ю 91 ёшида дунёдан ўтган эди. Ли Куан Ю 1959 йилдан 1990 йилгача Сингапур давлатининг бош вазири лавозимида ишлади. У Сингапур “иқтисодий мўъжизаси”нинг муаллифи саналади.

"Иқтисодий мўъжиза" феномени XX асрда дунёнинг қатор давлатларида кузатилган. Бу феноменни ЯИМ суръатининг тезлик билан ўсиши белгилайди. Мазкур феноменнинг ўзига хос хусусияти давлат томонидан қатор соҳаларнинг изчил қўллаб-қувватланишидир. Сингапур мисолида олсак, бу кичик давлатда етакчи соҳалар - кемасозлик, электроника саноати ва нефть қазиб олиш айнан шу даврда ривожлантирилди. Ли Куан Юнинг бошқаруви остида Сингапур бутун дунёда юксак мавқега сазовор бўлди. 

Қуйидаги ўгитларни Ли Куан Юнинг фуқарони 31 йиллик бошқариш тажрибасидан деб қабул қилинг.

• Менга бир неча марталаб тухумлар отишган.
• Мен ютуқ ва инқирозларни бошдан кечирдим. 35 ёшимдан бошлаб фақат бу мамлакатни ишлашга қандай қилиб ундаш ҳақида фикр юритдим.
• Мен зўр ҳуқуқшунос бўлмоқчи эдим. Британияликлар бошқараётган мамлакатда ҳуқуқшунос бўлиб етишиш учун британ бўлишимга, Британия инглизчасини ўрганишимга тўғри келди; университетларда ва энг яхши ҳуқуқшунослик мактабларида таҳсил олдим.
• Агар сингапурликларни инглизча ўрганишга мажбурласам, қаршилик кўрсатишган бўларди. Агар хитой тилини ўрганишга мажбурласам ҳам иш пачаваси чиқарди. Аммо мен инглизча ёки ўз она тилини танлаш ихтиёрини ҳар бир ота-онага қолдирдим. Орадан ўттиз йил ўтди ва инглиз тили Сингапурда етакчи тилга айланди.
• Ҳамма инглиз тилини ўрганиши керак, она тили эса иккинчи ўринда.
• Гуллаб-яшнашни истасак, фақат ўзимизгагина ишонишимиз лозим.
• Очиғини айтадиган бўлсак, кўз ўнгимиздаги Ғарбдан ўрнак олмаганимизда ҳеч қачон олға интилмасдик. Қолоқ иқтисод ва жамиятлигимизча қолар эдик. Аммо Ғарб андазасидан тўла нусха олмоқчи ҳам эмасмиз.
• Биз социал давлатга хос бўлган услублардан фойдаланмадик, чунки социалистик бараварлаштириш натижасида улуғ Британия халқи қандай қилиб ўртамиёналикка юз тутганининг гувоҳи бўлдик.
•  “Бир кишининг бир овозга эга” тизимини ягона тўғри йўл деб ҳисобламайман. Шахсан мен қирқдан ошган ҳар бир оилали эркак икки овозга эга бўлса, ҳаммага фойда, дейман. Чунки у анча ақл-идрок билан болаларини ўйлаб овоз беради. У ўттиз яшар йигитчага қараганда жиддийроқ сайловчи бўлади.
• Биз аҳоли жуда зич жойлашган мамлакатдаги осмонўпар биноларда истиқомат қиламиз. Шунинг учун қўшниларимизни ҳурматлашга ўрганишимиз лозим.
• Бизнинг бирорта табиий бойлигимиз йўқ, заминнинг стратегик аҳамиятли кичик бўлагида яшовчи одамларимиз бор холос.
• Жазонинг муқаррарлиги коррупцияни жиловлаб турувчи биринчи омилдир. Иккинчи омил – бозор даражасига мос келувчи маошдир. Биз энг кўп маош тўланадиган ўн фоиз кишиларнинг даромадига диққатимизни йўналтирганмиз. Модомики, мансабдорларимиз энг кўп ҳақ олмас экан, уларнинг ҳукуматга нима кераги бор?
• Ўз дўстларингиздан учтасини панжара ортига ўтқазишдан ишни бошланг. Нима учунлигини сиз ҳам улар ҳам яхши биласизлар.
• Биз Playboyни 1960 йиллардаёқ тақиқлаганмиз, у вақтларда бу бошқа дунё ва бошқа мезонлар эди. Тақиқ ҳозир ҳам амалда. Интернет турганда Playboyни ким ҳам сотиб оларди?
• Сингапурликлар ўз юртини Дания ёки Янги Зеландия каби рисоладагидек давлат ҳисоблаши менга тинчлик бермайди. Ахир, биз ўта нотинч минтақада яшаймиз. Дания ёки Швецияга ўртамиёна ҳукумат бўлаверади, Сингапурга эса йўқ.
• Биргаликда ишлаш учун ўзаро бир-бирини ёқтириш шарт эмас.
• Мен ҳеч қачон қоғозда ёзилгани бўйича ўқимайман, ҳамиша тингловчининг кўзига разм соламан. Агар бирорта фикрни идрок этмаганини пайқасам, бошқача усулда такрорлайман. Ленин ҳам бошқа улуғ нотиқлар ҳам шундай қилган бўлиши керак. Улуғ нотиқ эмасман, аммо ўрганмоқдаман.
• Яна юз йилдан сўнг Сингапур мавжудлигича қоладими-йўқми айтолмайман. Ҳаммаси давомчиларимнинг фаолиятига боғлиқ.
• Сингапурликлар нолиш бўйича чемпионлардир.
• Барча динларни сиёсатдан нари тутмоқ даркор.
• Россияда ҳар йили туғилаётганлардан вафот этаётганлар сони кўпроқ, чунки одамларнинг келажакка ишончи йўқ. Америкаликларни қаранг, улар некбиндирлар, аммо турмушинг оғирлашса, нефт нархи ошиши билан бир муддат яхшиланса, келажакка бошқача кўз билан қарайсан.
• Ким руслар буюк миллат сифатида эътиборини йўқотди, деб ҳисобласа, уларнинг космос ва атом соҳасида ишловчи олимлари, гроссмейстерлари, олимпиада чемпионларини эсласин. Коммунистик тизимдан фарқли равишда руслар тарих чиқиндихонасидан жой оладиган одамлар эмас.
• Демократия масаласида америкаликлар билан ўртамизда баҳс кечган. Улар, “Қанақасига Сингапур ҳукумати ҳеч ўзгармаслиги мумкин?”-дея сўрашган. Мен уларга “Аммо барча сайловларда мен ютиб чиқаман”,-деб жавоб берганман. Улар, “сизлар ўзгаришингиз шарт, шундагина демократияга эришасиз”, дейишган. Мен уларга “Демократия Американгизда бўлақолсин. Бизни тинч қўйинг”,-дедим.
• Freedom House ва Amnesty International рейтингларида биз рўйхатнинг остидамиз. Бизда ўлим жазоси мавжуд. Агар олий жазони қўлламаганимизда биз дунё наркотик савдосининг маркази бўлардик ва жамиятимиз бўйлаб наркотика кенг тарқалган бўларди.
• Хитойдаги режим бошқа эҳтимолий муқобил ҳукуматлардан кўра барқарорроқдир. Келинг, Тяньаньмэнь майдонидаги талабалар ўз ҳукуматларини ташкил этишганида нима бўлишини тасаввур қилайлик. Ўша талабалар Францияга ва Америкага бориб ҳам ҳануз ўзаро тортишишдан бўшамаётибди. Уларнинг бошқаруви остида ҳозирги Хитой қанақа бўларди? Совет Иттифоқидан ҳам баттарроқ бўларди. Хитой – улкан мамлакат, уни кучли марказий ҳокимият бошқариши керак.
• Кичик мамлакатлар орасидаги уруш уларнинг ўзини вайрон қилади. Катта мамлакатлар тўқнашса, бутун дунё бир неча марталаб вайрон бўлади.
• Мен кўплаб инқирозларни бошдан ўтказдим. Ўнгланишимга нимадир кўмак берган бўлиши керак.
• 87 ёшга етганингда ўзингни жуда бахтиёр сеза бошлайсан. Тобора қувватим кетаётганлигини ҳис қиляпман ва йилдан йилга ўзгариб бораётганимни кўряпман.
• Деярли ҳар куни медитация қиламан. Медитация вақтида энг нозик иш фикрни маймун бананга интилгани сингари чалғитмасдан идрокни жамлаб туришдир.
• Энди ресторанларга боролмайман, чунки шунчалик кўп одам мен билан кўришишни хоҳлагани туфайли овқатланолмайман. Агар борадиган бўлсам, хилват ресторанга дўстларим билан астагина сездирмай кираман.
• Менинг рафиқам кўп марта оғир бетоб бўлди ва икки йилдан бери каравотга михланган. У тилдан қолган, аммо ҳуши жойида. Ҳар оқшом у билан гаплашаман, у мени тушунади. У ухламасдан мени кутиб ётади. Унга кунни қандай ўтказганимни сўзлаб бераман. У ёқтиришини айтган Шекспирнинг сонетларидан, “Анталогия ва поэзия”дан асарлар ўқиб бераман. Икки йилу тўрт ой ўтди, бу менинг умримнинг бир бўлагига айланди.
• Ўзимни йўқотиб қўймаслигим керак. Ҳаёт давом этади. Биз 61 йил умргузаронлик қилдик. Эртами-кечми ҳаммаси поёнига етади. Қайсимиз биринчи кетамиз – билмайман. Унга узоқроқ муддат бирга бўлишимиз учун қўлимдан келганча ҳаракат қилишимни айтдим. У менинг гапимни тушунди.
• Хитойларнинг яхши матали бор: “Тобутининг устидан мих қоқилгунича одамни муҳокама қилманг”. Ҳаётим сўнгига етгунча бемаъни хатти-ҳаракатлар қилишга улгураман.
• Ҳаётим давомида даҳшатли ишлар қилишимга тўғри келган, одамларни терговсиз қамоққа жўнатганман.
• Ҳамма қилган ишларим тўғри, деб айтолмайман, аммо барчаси эзгу мақсадда амалга оширилган.
• Агар фаолиятимни сусайтирсам ва ҳордиқ чиқарсам, ўз ҳолатимни тезда йўқотиб қўяман. Менинг ҳаётим – кундалик чорловларга муносабатдир. Агар бирданига ундан воз кечиб, гольф ўйнасам, роман ўқисам ҳамда қуёшнинг ботишини кузатадиган бўлсам, дарров қартайиб қоламан.
• Арши аълода рафиқамни учратаманми-йўқми гумон, аммо меҳр-муҳаббатимиз туфайли хокимиз бир жойда бўлишини истаймиз.
• Ҳаммаси бўлиб ўтганидан кейин англайсан ва доно бўласан. Буни ҳаёт дейдилар.
• Агар биринчи ўрин учун курашмасанг, ўнинчи ўринга ҳам эриша олмайсан.
• Manba: sof.uz