Қатағон қурбони: қўқонлик Акбар Исломов қисмати

Хўқанди латиф... Ҳижратнинг 1314 (милодий 1896) йилида Хўжанд даҳаси Калвак мавзеининг Хонақоҳ маҳалласида умргузаронлик қилувчи Саййид Ислом Хожа хонадонида иккинчи ўғил фарзанд дунёга келди. Мартабаси улуғ бўлишини истаб унга Саййид Акбар деб исм қўйилди (маълум сабабларга кўра ҳужжатларда “Саййид” сўзи тушириб қолдирилган). Сўзлашув тилида уни “Акбархўжа” деб аташган.

Акбархўжа Хонақоҳ маҳалла масжиди мактабида савод чиқаргач, жадид мактабида ва оз муддат рус –тузем мактабида ўқийди. Орада ҳунар ўрганиб, оилага ёрдам бериш учун заргарга шогирд тушади. Бироқ, бу касб унга маъқул келмайди. 1914 йилда отаси вафот этгач, Обиджон Маҳмудовнинг Тароқчилик маҳалласида очилган босмахонага ишга киради. Водийдаги илк ўзбек газетаси “Садойи Фарғона” ҳам шу ерда чоп этилган. Бу ерда Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий, Ашурали Зоҳирий, Иброҳим Даврон каби жадид – маърифатпарварлар ғояларидан баҳраманд бўлади. 1916 йилги халқ қўзғолонида иштирок этади.

Фарғона водийси жадид тараққийпарварларининг етакчиси Обиджон Маҳмудов: “Қўқон тараққийпарварлари озарбойжонлик маърифатпарвар Пири Мурсалзода билан ҳам алоқа боғлаган эди. Туркистонга мухторият олиш масаласида маслак олиш учун фарғоналик жадидлар таклифи билан 1917 йил ёзида Озарбойжондан Қўқон шаҳрига Муҳаммад Амин Афандизода келганди. Биз Мирзоҳид Мироқилов, Ашурали Зоҳирий, Маҳмудхон Аҳмадхоновлар раҳбарлигида у билан бир неча йиғинлар ўтказган эдик. Шу аснода миллий бирлик учун курашни мустаҳкамлаш мақсадида Миён Қудрат ҳазрат раҳбарлигида бир махфий ташкилот тузилган эди. Унга Акбар Исломов ҳам аъзо бўлганди” деб эслаган эди.

1917 йилда Воскресенский (ҳозирги Туркистон) кўчасида жойлашган Бельский босмахонасига ишга киради. Бу ерда большевикларнинг таъсири каттароқ эди. Шу йили ёз ойларида Давлат думаси учун сайлов олдидан номзодлар рўйхатлари тузилади. Большевиклар тўртинчи рўйхатга, Шўройи ислом тарафдорлари саккизинчи рўйхатга қайд этилган эди. Кунлардан бирида Жомеъ масжидида сайловолди йиғини бўлиб ўтади. Унда Акбархўжа ҳам тўртинчи рўйхат тарафдори сифатида иштирок этади. Йиғинда ҳар икки рўйхат тарафдорлари ўртасида ихтилоф чиқиб, даҳанаки жанг қўл жангига айланиб кетади. Оқибатда босмахона ишчиси Аминжон ҳалок бўлади, унинг шериклари, шу жумладан, Акбархўжани одамлар қочириб юборишади. 1918 йил февралидаги Қўқон воқеаларидан сўнг Акбархўжа коммунистик партия сафига киради, Мусулмон меҳнаткашлари союзи раислигига, ишчи – деҳқон ва солдат депутатлари Қўқон советига, йил охирида эса Туркистон МИК (марказий ижроия қўмитаси) аъзолигига сайланади. Шундан сўнг Акбар Исломов Фарғона вилоят инқилобий трибунали аъзоси, РСФСРнинг Бухоро амирлигидаги резиденти ўринбосари, Ички ишлар халқ комиссари ўринбосари, Ички ишлар халқ комиссари лавозимларида хизмат қилади. 1920 йилдан Туркистон давлат университетининг ишчилар факультетида, сўнгра қишлоқ хўжалиги факультетида таҳсил олади. Ўқиш баробарида Тошкент округ ижроқўми раиси лавозимида ишлайди. 1927 йилда Акбар Исломов Ўзбекистон ССР нинг Москвадаги доимий вакили лавозимига тайинланади. Лавозимидан фойдаланиб, 1927 – 1928 йиллар мобайнида Ўзбекистонда халқ хўжалигининг барча тармоқларини ривожлантириш йўлида тинимсиз кураш олиб борди. Ўзбекистонни хомашё базаси ҳолатидан қутқариб, саноати тараққий этган мамлакатга айлантириш учун ҳаракат қилди. 1929 йилда Акбар Исломов яна Ўзбекистонга чақириб олинади. У шу санадан 1933 йилгача Ўзбекистон давлат план қўмитаси раиси, шу йилдан то қамоққа олингунича Ўзбекистон молия халқ комиссари лавозимларида хизмат қилади.

Ҳа, Ҳўқанди Латифда оддийгина оилада таваллуд топган Акбар Исломов ўз фаолиятини оддий ҳарф терувчиликдан советлар ҳукуматининг энг масъул раҳбарлик лавозимларигача бўлган мансаб пиллапояларини босиб ўтди. Бироқ, у ҳеч қачон ўз халқига хиёнат қилмади, бир умр оддий ўзбек фарзанди сифатида ўз бурчини унутмади.

1926 йилда Акбар Исломов грузин миллатига мансуб Кетеван Давид қизи Клдиашвили билан турмуш қуради. Улар ширин оила тузадилар. 1927 йилда ўғил, 1931 йилда эса қиз фарзанд кўрадилар. Ўғилга икки ҳил: Асқар ҳамда Темур (грузинчаси Таймураз); қизларига Муқаддас деб исм қўядилар. Йилда бир марта оилавий тарзда Грузияда дам оладилар. Кетеваннинг ота – оналари, қариндош – уруғлари, ҳамюртлари ўзбекистонлик куёвнинг чуқур билими, кенг дунёқараши, ахлоқ – одоби, иқтидори ва салоҳиятига ҳамда бошқа хислат ва фазилатларига тан беради.

Совет Иттифоқи тарихининг энг машъум саҳифаларидан жой олган қатағон сиёсати Акбар Исломовни ҳам четлаб ўтмади. Бизда “қатағон” деб юритилаётган ҳодиса аслини олганда қонунлаштирилган террордир. Бу сиёсатнинг моҳият ва мақсадлари нималардан иборат эди? Қатағон сиёсати – ҳукмрон мафкурага мос келмайдиган, унга бўйсунмайдиган, унинг тизгинида юрмайдиган ҳур фикрли кишиларни жисмонан йўқ қилиш ва тўлиқ бўйсундириш сиёсатидир. Таниқли ёзувчи Абдулла Қаҳҳор ёшлар билан бўлган бир учрашувда “Мен партиянинг солдати эмас, балки, онгли аъзосиман” деган эди. Бу жумла ундан ҳам аввал , партиянинг йирик раҳбарларидан бўлмиш Бухарин, Зиновьевлар томонидан ҳам бироз бошқача талқинда айтиб ўтилган эди. Қатағон сиёсатининг илк мақсадларидан бири партияни ана шундай онгли аъзолардан тозалаш эди. Қатағон қиличи ўнг – сўлига қарамади, советларга ва партияга садоқат билан катта хизматлар кўрсатган арбоблар, жумладан, Акмал Икромов, Файзулла Хўжаев, Абдулла Каримов, Акбар Исломов, Исроил Ортиқов, Бўтабой Дадабоев, Акбар Аҳмедов, Назир ва Қодир Тўрақуловлар ва бошқа содиқ коммунистлар ҳам унинг шафқатсиз тиғига дучор бўлди.

Ҳа, ўрмонга ўт кетса ҳўл – қуруқ баробар ёнади. Бу мудҳиш қатағон сиёсати тарихимизнинг энг оғир, қайғули, аламли, ҳасратли, мотамли саҳифасидир.

Акбар Исломов 1937 йил 3 август куни қамоққа олинди. Унга савдогарнинг ўғли, Қўқон Мухторияти иштирокчиси, “Миллий иттиҳод” аксилинқилобий ташкилотининг аъзоси, миллатчи каби айбловлар қўйилди. Акбар Исломов ушбу айбловни тан олмади, Терговчилар билан узоқ кураш олиб борди. Бироқ, НКВД дажжоллари сурункали ва даҳшатли жисмоний ҳамда руҳий қийноқлар асносида айбномага имзо қўйдиришга муваффақ бўлади.

1938 йил 3 октябрь куни Акбар Исломов иши Алексеев, Зайцев, Болдирев иштирокидаги машъум “учлик” қўлига топширилди. Унинг судлов жараёни бор-йўғи 20 дақиқа: 1938 йил 4 октябрь куни соат 1755 дан 1815 гача давом этди холос. Суд Акбар Исломовни олий жазога ҳукм этади ва адолатсиз ҳукм 4 октябрнинг ўзидаёқ ижро этилди.

1954 йил 31 июл куни унинг хотини Кетеван Давидовна Клдиашвили – Исломова ўзи яшаётган Тбилиси шаҳри, Бакрадзе кўчаси, 16-уйдан ҳукумат раҳбариятига ариза йўллайди. У аризасида эри билан кечган ўн йиллик турмуши давомида Акбар Исломовни ҳақиқий инсон, буюк ватанпарвар сифатида билганини, аммо, 1937 йил август ойида у НКВД томонидан қамоққа олингани ва унга эрининг 10 йилга қамоққа ҳукм этилди дея маълумот берганларини, шундан сўнг ўзининг ҳам ҳеч бир қонуний асосларсиз 1 йил-у 4 ой қамоқда бўлганини, фарзандларининг чеккан азоб-уқубатларини ҳикоя қилади. У 1939 йилда озод бўлиб, Грузияга келгани ва бундан 18 йил аввал кўчада қолган фарзанди Асқар Акбарович Исломовнинг камолоти ҳақида тўхталиб, унинг келажаги учун ҳам отасининг пок номини тиклаш масаласини кўтаради.

Кетеван Давидовнанинг аризаси асосида 1954 йил 4 сентябрь кунидан А. Исломовнинг ишини қайта кўриб чиқишга қарор қилинди. Ва ниҳоят, 1956 йил 29 июнь куни СССР Олий Суди Ҳарбий коллегияси томонидан Акбар Исломов оқланди.

Орадан анча йиллар ўтиб, адолат қарор топди. Қўқон шаҳрига унинг ҳақиқий фарзанди қайтарилди.Унинг аччиқ қисмати мустабид тузумнинг халқимиз бошига солган кўргуликларидан бири, қора доғ сифатида тарихимизга муҳрланди. Акбар Исломовнинг чақмоқ сингари қисқа умри давомида амалга оширган самарали меҳнат фаолияти, дарё сангари жўшқин ҳаёти, умрбод унга вафодор бўлиб қолган гўзал грузин қизи Кетеван билан муҳаббатга лиммо-лим турмуш лаҳзалари, шубҳасиз, алоҳида китоб учун арзирлидир.

Яҳёхон ДАДАБОЕВ,

Қўқон тарихи ва маданияти давлат музейи илмий ходими.