Ўпка саратони эркакларда кўпроқ учрайдими ёки аёлларда?

Статистик маълумотларга кўра, ҳар саккизинчи ўлимни саратон касаллиги келтириб чиқарар экан. Онкологик касалликлар ичида ўпка саратони энг кўп тарқалганларидан бири ҳисобланади. Дунё мамлакатлари саноат соҳасининг ривожланиб бориши бу хасталикнинг авж олишига замин яратмоқда. Ўзбекистон аҳолиси ҳам бу муаммодан узоқ эмас. Демак, ўпка саратони ҳақида тўлиқроқ маълумот олиш ҳеч биримизга зарар қилмайди. Мавзу юзасидаги саволларимиз билан тиббиёт фанлари номзоди, торакал (кўкрак қафаси) онколог врачи Олимжон Имомовга мурожаат қилдик.

— Саратон хасталиклари ҳақида мутахассис сифатида умумий маълумот берсангиз.

— Саратон хавфли ўсмалар хасталигидир. Умуман олганда, ўсмаларни икки турга бўлишимиз мумкин: хавфли ва хавфсиз. Хавфсиз ўсмалар ўзи ўсган жойини зарарламайди, ёндош аъзоларга ўтиб, уларга ҳам зарар етказмайди. Бу ўсмани жарроҳлик усули билан олиб ташлаш мумкин. Шу билан муаммо ҳал қилинади. Хавфли ўсмаларнинг кечиши эса бундан анча фарқ филади. Бундай ўсмалар инсон танасининг барча аъзоларида учраши мумкин. Ҳатто кўз, қулоқ, тилда ҳам пайдо бўлади. Унинг хавфлилик даражаси шунда намоён бўладики, хавфли ўсмалар борган сари ўзи ўсган аъзони зарарлаб, ёндош аъзоларга ҳам ўтади ва доимий равишда салбий маънода ҳаракатда бўлади.

— Ўпка саратонини келтириб чиқарувчи асосий омиллардан бири тамаки чекиш эканлиги барчамизга маълум. Бу хасталикнинг пайдо бўлиши яна қандай сабабларга боғлиқ?

— Барча аъзолардаги саратонни келтириб чиқарувчи умумий сабаблар деярли бир хил. Уларни шундай таснифласак бўлади: турли хил вируслар сабабида саратон хасталиги пайдо бўлиши, яъни вирус назарияси. Узоқ вақт давомида бирор аъзонинг таъсирланиши натижасида (бу саратонни келтириб чиқарувчи механик назариядир) саратон хасталиги вужудга келиши мумкин. Масалан, узоқ вақт оғзида нос ушлаб турувчиларда лаб саратони, бўйнида холи бор одамларда кўйлак ёқасининг холга ишқаланиши оқибатидаги саратон; кейинги омил сифатида кимёвий назарияни олишимиз мумкин. Буни экологиянинг бузилиши, таомларимизда кимёвий моддаларнинг ортиб кетиши, табиатдан узоқлашиш билан изоҳласак бўлади; тўртинчи сабаб насл билан боғланиб, генетик назария этиб белгиланган. Яъни саратон хасталигига нисбатан наслий мойиллик бўлади.

— Саратон насл суради, авлоддан авлодга ўтади, деган халқ орасидаги қарашда, демак, жон бор экан-да...

— Йўқ, бу нотўғри қараш! Одамлар орасида генетик касалликлар ва хасталикларга нисбатан наслий мойилликни ажрата олмаслик кўп кузатилади. Беморларимиз орасида ҳам шунга ўхшаш англашилмовчиликлар тез-тез учраб туради. Баъзан эса бирор яқин қариндоши саратон билан оғриган қизларни келин қилишдан, йигитларга қиз узатишдан қўрқишади. Яна бир бор такрорлайман, саратон насл сурувчи хасталик эмас, унда наслий мойиллик бўлиши мумкин, холос. Буни қандай тушунмоқ керак? Наслий касалликлар ҳеч бир факторларсиз (сабабларсиз) авлоддан авлодга ўтиб боради. Саратонда эса бу бошқача кечади, масалан, иккита одам бир хил шароитда яшади, турмуш тарзи, зарарли одатлар-чекиш, ичиш билан ҳам бир хил даражада шуғулланди. Аммо бири саратон билан оғриди, иккинчиси эса йўқ. Генида саратон хасталигига мойиллик бўлганларда бирор туртки сабаб бўлиб бу касаллик пайдо бўлади. Саратоннинг наслий хасталик эмаслиги шунда кўринадики, у ўз-ўзидан пайдо бўлмайди. Буни четлаб ўтишнинг йўли бор. Бу изоҳ саратоннинг барча турларига мос келади.

— Ўпка саратонига кенгроқ тўхталсак. Бу касаллик билан оғришга ёшнинг, жинснинг, минтақанинг қанчалик аҳамияти бор?

— Ёш бўйича олиб қарайдиган бўлсак, катта ёшлиларда кўпроқ учрайди. Чанг ва турли заҳарли газлардан 10-15 йил нафас олган ўпкадан кўра, 40-50 йил шу газларни ютган ўпкада саратон билан оғриш эҳтимоли кўпроқ бўлади. Аёллардан кўра эркакларда ўпка саратони 10 фоизгача кўп учрайди. Буни ишлаб чиқариш, саноат соҳасида эркакларнинг кўпроқ ишлаши, кўчада кўпроқ бўлиши ва заҳарли газлардан нафас олиши билан изоҳлаш мумкин. Географик нуқтаи назардан олиб қарайдиган бўлсак, ўпка саратони тарқалиши бўйича Европа давлатлари биринчи ўринда туради. Бу давлатларда саноатнинг ривожланиши, автомобилларнинг кўпайиши табиатдан узоқлашишга олиб келади. Бу эса ўпка саратонига бошлайди. Тоғли туманлардан кўра шаҳар аҳолиси ўртасида ўпка саратонининг кўп учрашига ҳам юқоридаги таъсирлар сабаб бўлади. Статистик маълумотлар шуни кўрсатдики, кўкрак қафаси кичкина одамларда кенг кўкрак қафаслиларга нисбатан ўпка саратони хасталиги билан оғриш кўпроқ бўлар экан.

— Олим ака, ўпка саратонининг босқичлари ва белгилари қандай бўлади?

— Ўпка саратони тўрт босқичда кечади ва белгилари ҳам шунга мувофиқ кўрина боради. Биринчи босқичда ўсимта ўпканинг маълум бир қаватида пайдо бўлади. Бу босқичда бирор бир ташқи белги сезилмайди. Иккинчи босқичда эса ўсимта аъзонинг бир неча қаватига ўтиб, уни зарарлай бошлайди. Бу босқичда ҳам ташқи белгилар деярли йўқ. Фақатгина тиббий текширишгина буни аниқлай олади. Учинчи босқичда ўсимта ўпканинг барча қаватларини зарарлаб, қўшни аъзоларга ҳам ўта бошлаган бўлади. Ташқи белгилари: қуруқ, кейинчалик эса балғамли йўталнинг авж олиши, бирор оғир иш қилинганда ҳансираш, нафас сиқилиши, кўкрак қафасида оғриқ пайдо бўлиши. Энг сўнгги тўртинчи босқичда ўсимтанинг бирор бўлаги қон орқали тананинг турли қисмларига бориб етади ва ўша жойда ривожланади, яъни саратон бутун тана бўйлаб тарқалади. Бемор тинч турганда ҳам ҳансирайди, сурункали йўталдан нафас ололмай қолади, ётганда кўпроқ безовта бўлади, натижада ўтириб ухлашни одат қила бошлайди. Касалликнинг биринчи ва иккинчи босқичларида тўлиқ даволаш мумкин. Учинчи босқичда эса даволаниш мураккаблашиб боради. Ижобий натижа олиш эҳтимоли камаяди. Битта ўпкани олиб ташлашга тўғри келиши ҳам мумкин. Сўнгги босқичда эса ўпкани даволашдан маъно қолмайди. Чунки саратон бутун тана бўйлаб тарқалиб бўлади. Энг ёмони шундаки, тўлиқ даволаниш имконияти кўпроқ бўлган дастлабки босқичларда белгилар деярли кузатилмаганлиги учун шикоят билан келганларнинг кўпчилиги касалликни ўтказиб юборишган бўлади.

— Саратоннинг олдини олиш, унга чалинмаслик учун қандай маслаҳатлар берасиз?

— Аввало, ҳар олти ойда умумий тиббий кўрикдан ўтиш керакли шунчаки бир гап эмас. Унга амал қилиш шарт! Зарарли одатларга чек қўйиш, соғлом турмуш тарзини кўникма қилиб олиш ўпка саратонига чалинишнинг олдини олади. Ўпка билан боғлиқ турли суpункали касалликларни вақтида, асорати қолмаслиги учун охиригача даволаш, атроф муҳит тозалигига эътиборли бўлиш, чиқиндиларни ёқмасликни тавсия қиламан. Унутманг, саломатлигингиз ўз қўлингизда.