Конституциявий ислоҳотлар: ижтимоий давлат тамойиллари қандай нормалар орқали мустаҳкамланмоқда?

Сўнгги йилларда мамлакатимизда аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш тизими янада такомиллаштирилди. Бунинг учун аҳолини ёрдамга муҳтож, заиф қатламини ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш, фуқароларимизни ишсизликдан ҳимоя қилиш, уларни бандлигини таъминлаш, ҳудудларимизда камбағалликни қисқартириш ҳамда айрим сабабларга кўра вақтинча ишсиз бўлган юртдошларимизни касбга тайёрлаш борасида давлатимиз томонидан ижтимоий ёрдам ва хизматлар сифатини яхшилаш соҳасида жуда кўп ишлар амалга оширилди. Жумладан, мамлакатимизда тадбиркорликни ривожлантириш, янги иш жойларини яратиш ҳамда ишсизларни касбга қайта тайёрлаш мақсадида республикамизни барча ҳудудларида “Мономарказ”лар фаолияти йўлга қўйилди.

Мазкур соҳадаги ислоҳотларни янада жадаллаштириш, аҳолининг ёрдамга муҳтож қатламига ижтимоий ёрдам бериш мақсадида юртимизнинг турли ҳудудларида банд бўлмаган аҳолини ишга жойлаштириш, касб-ҳунарга ўқитиш, хорижий тил курсларини ташкил этиш, ахборот технологияларини ўргатиш, уларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш, шунингдек, бизнес соҳасига қизиққанларга тадбиркорлик кўникмаларини оширишда бевосита “Мономарказлар” муҳим институтлардан бири бўлиб майдонга чиқди. Ҳозирги кунда республикамизнинг 15 та ҳудудида “Ишга марҳамат” мономарказлари аҳолига ўз хизматларини кўрсатиб келмоқда. Шу билан бирга юртимизда моддий ёрдам ва кўмакка муҳтож оилаларга ёрдам бериш, вақтинча ишсиз хотин-қизлар ва ёшларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш мақсадида “Темир дафтар”, “Аёллар дафтари” ва “Ёшлар дафтари” ташкил этилди. Ижтимоий соҳада амалга оширилган яна бир муҳим чора-тадбирлардан бири бу нафақага чиқиб, ишлаётган пенсионерларни қўллаб-қувватлаш мақсадида давлат томонидан уларга юз фоиз пенсияларини тўлаб бериш тизими жорий этилди.

Юқоридагилардан кўринадики, жамиятда давлат томонидан ижтимоий тамойилларни жорий этилиши ўз навбатида ҳар бир фуқаронинг ҳаёт кечириши учун муносиб турмуш сифатини таъминлаш, яшаш даражасини яхшилаш, аҳоли ўртасида ижтимоий тафовутни юмшатиш, муҳтожларга ҳар томонлама ёрдам бериш, табиат ином этган моддий бойликларни жамият аъзолари ўртасида адолатли тақсимлашга қаратилган ижтимоий давлат моделидир.

Илғор хорижий давлатларда ижтимоий давлат тамойиллари қандай ҳал этилган?

Дунё амалиётида “Ижтимоий давлат” мақомига эга давлатлар иқтисодий жиҳатдан юқори даражада ривожланган, давлатнинг бошқарув тизими ижтимоий йўналтирилган, фуқаролик жамияти ҳар томонлама шаклланган, давлат томонидан турли ижтимоий дастурларни амалиётга жорий этиш тажрибаси тизимлаштирилган бўлади. Шу билан бирга мазкур мамлакатлар ҳар бир фуқаросига муносиб турмуш шароитини таъминлаш, яшаш учун тенг шароитлар яратиш ҳамда ўз фуқаролари олдида кўплаб ижтимоий маъсулиятларни ўз зиммасига олади.

Илғор хорижий мамлакатларда ижтимоий давлат тамойиллари қандай ҳал этилганлиги борасидаги таҳлиллар шуни кўрсатадики, уларда асосан аҳолининг ижтимоий жиҳатдан ҳимояланмаган қисмига ишсизлар, нафақага чиққан фуқаролар, имконияти чекланган шахслар ҳамда ота-онаси йўқ болаларни киритиш мумкин. Мазкур тоифага кирган фуқароларни ҳимоя қилиш, уларни молиявий рағбатлантириш ижтимоий давлатнинг асосий вазифаси ҳисобланади. Ижтимоий давлатчилик тамойиллари бўйича хорижий тажрибани ўрганган мутахассислар, тадқиқотчилар ва олимлар бу мамлакатларни шартли равишда Скандивания, Континентал ва Америка-Британия (Либераль) гуруҳларига ажратишни тавсия этишади.

1-гуруҳга Дания, Норвегия, Финляндия ҳамда Швеция давлатлари кириб, мазкур гуруҳдаги мамлакатларни мутахассислар Скандинавия модели сифатида эътироф этишади. Бу мамлакатларда давлат жамият олдидаги ўзининг ижтимоий мажбуриятларининг катта қисмини давлат бюджети ҳисобидан молиялаштиради. Шу билан бирга мазкур мамлакатларда давлат ўзининг ижтимоий мажбуриятларини бажаришда биринчи навбатда фуқароларининг ижтимоий фаровонлиги, таълим олиш билан боғлиқ фаолияти, соғлиқни сақлаш тизими, болалар ва ёшлар масалаларини ҳал этиш билан бирга кексаларга ижтимоий хизматлар кўрсатишни амалга оширади. Бундан ишлар давлат бюжети ва турли ижтимоий суғурта жамғармалари томонидан молиялаштирилади. Бундай ишларни амалга ошириш ва мувофиқлаштириш бевосита ҳудудий муниципалитетлар, яъни маҳаллий бошқарув органлари томонидан амалга оширилади.

2-гуруҳдан Австрия, Бельгия, Германия ҳамда Франция давлатлари жой олиб, бу гуруҳни мутахассислар ижтимоий давлатнинг континентал модели сифатида тан олишади. Бу мамлакатларда давлат ўзининг ижтимоий вазифаларини бажаришда асосан аҳолининг ёрдамга муҳтож қатламига ижтимоий ёрдам пулларини беришга масъул ҳисобланади. Ижтимоий ёрдам пули билан боғлиқ харажатлар давлат ҳисоби ва хусусий ижтимоий суғурта жамғармалари томонидан қопланади. Аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак ижтимоий таъминот бюжетдан ажратиладиган маблағлар ҳамда иш берувчи ва ходимларнинг суғурта бадаллари орқали амалга оширилади. Бироқ бу моделдаги давлатларда ҳукумат, маҳаллий бошқарув органлари аҳолига ижтимоий хизматлар кўрсатиш билан шуғулланмайди.

3-гуруҳни мутахассислар Америка-Британия ёки Либераль модель сифатида таъкидлаб, бу моделга Англия, Америка Қўшма Штатлари ва Ирландия каби мамлакатларни киритишган. Бу моделда давлатнинг ижтимоий соҳадаги иштироки бошқа моделларга нисбатан жуда паст ҳисобланади. Давлат томонидан ижтимоий дастурларни амалга оширишда харажатлар асосан хусусий жамғарма ва суғурта фондлари томонидан амалга оширилади. Шунинг учун мазкур мамлакатларда давлат фуқаролар учун энг кам даромад миқдорини белгилаш, назорат қилиш ҳамда аҳолининг заиф ва ночор қатламлари фаровонлигини таъминлаш учун жавобгарликни ўз зиммасига олган.

Хорижий мамлакатлардаги ижтимоий давлат тамойиллари таҳлили шуни кўрсатадики, давлатларнинг асосий ҳужжатларида “ижтимоий давлат” тушунчасининг мустаҳкамланиши жамиятда ижтимоий тенглик, ижтимоий адолат ва ижтимоий ҳимояни таъминлаш воситалари асосида бошқарув тизимига асосланишидан далолат беради.

Ижтимоий давлат ғоясини мустаҳкамланиши жамиятда тенглик ва адолат тамойилларини янада кафолатлайди

Янгиланаётган Конституциямизнинг тегишли моддаларига “Ижтимоий давлат” ғоясининг сингдирилиши келажакда мамлакатимизда ижтимоий соҳага устуворлик бериш сиёсатининг янада кучайишига, аҳолининг ёрдамга муҳтож қатламлари учун муносиб турмуш тарзини таъминлашга ҳамда ижтимоий ёрдамга муҳтож аҳолининг давлат томонидан ҳар томонлама ҳимоя қилинишини кафолатлашга ҳуқуқий замин яратади.

Сўнгги йилларда мамлакатимизда юз бераётган ўзгаришлар, глобаллашув жараёнларининг тезлашуви ҳамда бозор иқтисодиёти қонунларининг фаоллашуви амалдаги конституцияга ўзгартириш ва қўшимчалар киритишни ҳаётий заруратга айлантирди. Чунки 2017-2021 йиллар мобайнида ижтимоий-иқтисодий, сиёсий-ҳуқуқий, маънавий-маърифий ва бошқа йўналишларда кенг кўламли ишларни амалга ошириш жараёнида қонунчилигимизда аҳолини ёрдамга муҳтож қатламини ижтимоий ҳимоя қилиш билан боғлиқ бир қанча бўшлиқлар мавжудлиги намоён бўлди. Мазкур бўшлиқларни тўлдириш, аҳолининг ёрдамга муҳтож қатламини ижтимоий ҳимоя қилиш мақсадида давлатимизнинг устувор вазифаларидан бири сифатида ўрта ва узоқ муддатга мўлжалланган дастурларни ишлаб чиқиш, чора-тадбирларни амалга ошириш белгиланди.

Хусусан, 2022-2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегиясида “Инсон қадри” учун етти йўналишда 100 та мақсад белгилаб олинди. Эътиборли жиҳати, 100 та мақсаддан 34 таси бевосита ижтимоий соҳани ривожлантиришга қаратилганлиги бу ҳам мамлакатимизда ижтимоий давлат ғоясини илгари сурилаётганлигига яққол мисолдир. Шу билан бирга амалдаги конституциямизда “Ижтимоий давлат” мақоми эътироф этилмаган бўлса ҳам, лекин амалда ижтимоий давлатнинг фундаментал ҳуқуқий асослари яратилганлигини олиб борилаётган ислоҳотлардан кўришимиз мумкин.

Шу нуқтаи назардан мамлакатимизда амалга оширилаётган конституциявий ислоҳотлар жараёнида “Ижтимоий давлат” тушунчасини Конституцияга сингдирилишига катта эътибор қаратилмоқда. Бунинг учун конституциямизнинг тегишли моддаларига Ўзбекистон ижтимоий давлат эканлиги, қонунда белгиланган пенсиялар, нафақаларнинг ва бошқа турдаги ижтимоий ёрдамнинг миқдори расман белгиланган энг кам истеъмол харажатларидан оз бўлиши мумкин эмаслиги, аҳолининг ижтимоий жиҳатдан эҳтиёжманд тоифаларини уй-жой билан таъминлаш тартибини қонун билан белгиланиши ҳамда фуқароларимизни давлат таълим ташкилотларида танлов асосида давлат ҳисобидан олий маълумот олишга ҳақли эканлиги тўғрисидаги нормалар киритилиши таклиф этилмоқда. Мазкур нормаларнинг конституцияга киритилиши келажакда аҳолимизнинг ижтимоий ҳаётида қуйидаги имкониятларни пайдо бўлишига замин яратади.

Биринчидан, мамлакатимизда ижтимоий соҳага янада устуворлик бериш орқали фуқаролар тенглигини таъминлаш, ижтимоий табақалашувни олдини олиш, ижтимоий ёрдамга муҳтож аҳолини давлат томонидан ҳар томонлама ҳимоя қилиш чораларини кўриш давлат томонидан кафолатланади;

Иккинчидан, барча фуқароларимизга, хусусан, ижтимоий ёрдамга муҳтож аҳолига далат томонидан бирламчи малакали тиббий хизматларни бепул амалга ошириш ҳамда сифатли таълим олиш ва шунга ўхшаш хизматлар кўрсатиш қонун жиҳатидан мустаҳкамланади;

Учинчидан, ижтимоий давлат ғоясини Конституциямизда мустаҳкамланиши жамиятда “ижтимоий табақаланиш”ни камайтириш, “ижтимоий тенглик” ҳамда “ижтимоий адолат” тамойиллари асосида бошқаришни ҳукумат зиммасига олади ва шу тамойилларни бажарилишига кафолат беради.

Бизнинг фикримизча, амалдаги конституцияга “Ижтимоий давлат” ғоясининг сингдирилиши келажакда ижтимоий ҳимояга муҳтож, имконияти чекланган ҳамда ногиронлиги бор шахсларни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш масалаларининг ҳал этилишига ҳамда аҳолининг келажакка бўлган ишончини янада оширишга замин яратади.

Нодирбек Расулов,
Иқтисодиёт фанлари доктори