Қабристонда ёки ўтганларга атаб тиловат қилиш мумкин эмасми?

Барча мусулмонлар оммаси ўтганларга атаб, жумладан, қабристонда Қуръон тиловат қилишга одатланганлар. Турли мазҳабларнинг уламолари бу ишга ўз фатволарини берганлар. Аммо баъзи кишилар бу ишга ҳам хилоф қилишган. Улар “Дастлабки пайтда бу иш бўлмаган” деган гап билан одамларни ўтганларга атаб Қуръон тиловат қилишдан қайтарадилар. Ҳа, бошқаларни қайтарадилар. Ўзлари бу ишни қилмаслик билан кифояланмайдилар, айнан бошқаларни ҳам қайтарадилар. Уларнинг бу борада аввал айтиб ўтилган гапдан бошқа далиллари йўқ. Аммо “Дастлабки пайтда бу ишнинг оммавий равишда бўлмаганининг ўзи уни қилмасликка далил бўла оладими?” деган гап уларнинг хаёлларига ҳам келмайди.

Муҳтарам ўқувчиларимизга ўзимизга бу масалада келган кўплаб саволларга берилган жавоблардан бирини намуна тариқасида тақдим этамиз.

Савол: Ассалому алайкум, Шайх ҳазратлари!

Қабристонда Қуръон тиловат қилиш ҳақида маълумот берсангиз.

Жавоб: Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.

Имом Жалолуддин Суютий ўзларининг “Шарҳус-судури би шарҳи ҳолил мавта вал қубури” номли китобларининг “Дафн пайтида айтиладиган нарсалар боби”да жумладан, қуйидагиларни келтирадилар:

عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: “إِذَا مَاتَ أَحَدُكُمْ فَلَا تَحْبِسُوهُ، وَأَسْرِعُوا بِهِ إِلَى قَبْرِهِ، وَلْيُقْرَأْ عِنْدَ رَأْسِهِ فَاتِحَةُ الْكِتَابِ، وَعِنْدَ رِجْلَيْهِ بِخَاتِمَةِ الْبَقَرَةِ فِي قَبْرِهِ”. رَوَاهُ الطَّبَرَانِيُّ وَالْبَيْهَقِيُّ.

Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг “Агар сизлардан бирор киши вафот этса, уни ушлаб турманглар. Қабрига тез олиб боринглар. Бош томонида Фотиҳа ўқилсин. Қабрнинг оёқ томонида Бақара сурасининг охири ўқилсин”, деганларини эшитдим”.

Табароний ва Байҳақий ривоят қилишган.

عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْعَلَاءِ بْنِ اللَّجْلَاجِ، عَنْ أَبِيهِ، أَنَّهُ قَالَ لِبَنِيهِ: إِذَا أَدْخَلْتُمُونِي قَبْرِي، فَضَعُونِي فِي اللَّحْدِ، وَقُولُوا: بِاسْمِ اللهِ، وَعَلَى سُنَّةِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، وَسَنُّوا عَلَيَّ التُّرَابَ سِنًّا، وَاقْرَؤُوا عِنْدَ رَأْسِي أَوَّلَ الْبَقَرَةِ وَخَاتِمَتَهَا، فَإِنِّي رَأَيْتُ ابْنُ عُمَرَ يَسْتَحِبُّ ذَلِكَ. رَوَاهُ الْبَيْهَقِيُّ.

Абдурраҳмон ибн Ало ибн Лажлаждан ривоят қилинади. У ўғилларига:

“Қачон мени қабримга қўйсангиз, “Бисмиллаҳи ва ала суннати Расулиллаҳи соллаллоҳу алайҳи васаллам”, денглар. Сўнгра устимга тупроқ тортинглар. Кейин бош тарафимда Бақаранинг аввали ва охирини қироат қилинглар. Чунки мен Ибн Умарнинг шуни мустаҳаб санаганини кўрганман”, деди”.

Байҳақий ривоят қилган.

Яна ўша китобнинг “Маййитга ёки қабрга Қуръон қироат қилиш боби”да имом Жалолуддин Суютий раҳматуллоҳи алайҳи қуйидагиларни ёзади:

“Мусулмонлар барча асрларда ҳеч қандай инкорсиз жамланиб, ўликларига қироат қилиб келмоқдалар. Шундай экан, бу нарса ижмоъ бўлади. Буларнинг ҳаммасини Ҳофиз Шамсуддин Абдул Воҳид Мақдисий Ҳанбалий шу масала бўйича таълиф қилган жузида зикр қилган.

Қабр тепасида қироат қилишга келсак, бизнинг асҳобларимиз ва бошқалар унинг шариатда борлигига жазм қилганлар.

Заъфароний айтади: “Шофеъий роҳимаҳуллоҳдан қабр олдида қироат қилиш ҳақида сўрадим. “Ҳечқиси йўқ”, деди.

Имом Аҳмад ибн Ҳанбал аввал буни инкор қилар эди, чунки унга бирор ривоят етмаган эди. Унга ривоят етганда, ўз фикридан қайтган”.

Имом Жалолуддин Суютийнинг “Шарҳус-судури би шарҳи ҳолил мавта вал қубури” номли китобида зикр қилинган, қабр устида қироат қилишга ҳужжат бўлган ривоятнинг имом Аҳмад ибн Ҳанбалга қандай етганини шайх Абдулфаттоҳ Абу Ғудда раҳматуллоҳи алайҳнинг “Саласу расоила фий истиҳбоби дуои ва рафъул ядайни фийҳи баъдас-салавотил мактуба” номли китобига ёзган муқаддимасида ўқиймиз:

“Ибн Қайюм “Китобур-руҳ”нинг аввалида зикр қилади: “Халлол айтди:

“Ҳасан ибн Аҳмад Варроқдан, у Али ибн Мусо Ҳаддоддан ривоят қилади:

“Аҳмад ибн Ҳанбал ва Муҳаммад ибн Қудома Жавҳарий билан бирга жанозада эдим. Маййит дафн этилгач, кўзи ожиз бир киши қабр олдида ўтириб, тиловат қила бошлади. Шунда Аҳмад ибн Ҳанбал унга:

 “Эй сен! Қабрнинг ёнида қироат қилиш бидъатдир!” деди.

Қабристондан чиққач, Муҳаммад ибн Қудома Аҳмад ибн Ҳанбалга:

“Эй Абу Абдуллоҳ! Мубашшир Ҳалабий ҳақида нима дейсан?” деди.

“Ишончли одам” деди.

“Ундан бирор нарса ёзганмисан?” деди.

“Ҳа”, деди.

“Мубашшир менга Абдурраҳмон ибн Ало Лажлаждан, у отасидан хабар берди. Ўша одам дафн қилинганидан сўнг бош тарафида Бақаранинг аввали ва охирини ўқишни васият қилган ва “Ибн Умарнинг шундай васият қилганларини эшитганман”, деган экан”, деди.

Шунда Аҳмад:

“Қайтиб бориб, ҳалиги одамга айт, тиловат қилаверсин”, деди”.

Имом Аҳмадни Аллоҳ раҳм қилсин. У билан ҳақнинг орасида адоват йўқ эди” (7-8-бетлар).

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ: ضَرَبَ بَعْضُ أَصْحَابِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ خِبَاءَهُ عَلَى قَبْرٍ، وَهُوَ لَا يَحْسِبُ أَنَّهُ قَبْرٌ، فَإِذَا فِيهِ إِنْسَانٌ، يَقْرَأُ سُورَةَ ﮋﭑ ﭒ ﭓﭔﮊ حَتَّى خَتَمَهَا، فَأَتَى النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ، إِنِّي ضَرَبْتُ خِبَائِي عَلَى قَبْرٍ، وَأَنَا لَا أَحْسِبُ أَنَّهُ قَبْرٌ، فَإِذَا فِيهِ إِنْسَانٌ يَقْرَأُ “سُورَةَ تَبَارَكَ الْمُلْكِ” حَتَّى خَتَمَهَا، فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “هِيَ الْمَانِعَةُ، هِيَ الْمُنْجِيَةُ، تُنْجِيهِ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ”. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ وَالطَّبَرَانِيُّ.

Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

“Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг баъзи асҳоблари қабр устига капа тикиб олди. У ернинг қабр эканини билмасди. У ерда бир инсон “Табаарокаллазии биядиҳил мулку” сурасини охиригача қироат қилибди. У Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурларига келиб: “Эй Аллоҳнинг Расули! Мен қабр устига капа тикиб олдим. У ернинг қабр эканини билмасдим. У ерда бир инсон “Таборак мулк” сурасини охиригача қироат қилди”, деди.

Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам:

“У (“Таборак” сураси) ман қилувчидир. У нажот берувчидир. Унга қабр азобидан нажот беради”, дедилар”.

Термизий ва Табароний ривоят қилишган.

Ўликнинг қабр ичида туриб Қуръон қироат қилгани собит бўлганидан кейин, тирикларнинг қабр устида туриб қироат қилишларини нима учун ман қилиш керак?!

Шунинг учун бизда дафндан кейин Таборак сурасини қироат қилиш одат бўлган.

Бошқаларда, масалан, Либияда Ёсин сурасини қироат қилиш одат бўлган.

Аҳли сунна вал жамоа мазҳаби бўйича, руҳ, яъни баёнга, нутқ қилишга ва хитобни фаҳмлашга қодир бўлган жон жасаднинг ўлими билан йўқ бўлиб кетмайди. У мавжуд ҳолда бўлади. Ўлганларнинг руҳлари тўпланади. Азоб ва савоб ҳам руҳга, ҳам баданга бўлади. Руҳ бадандан ажраганидан кейин ҳам унинг неъматланиши ёки азобланиши давом этади.

Маййит ўзининг тирик яқинларининг ҳолини билиб туради. Уларнинг яхши ишларидан хурсанд, ёмон ишларидан хафа бўлади.

Маййит ўзини зиёрат қилганларни билади ва улар маъруф иш қилсалар, фойда олади, мункар иш қилсалар, озорланади.

Ҳанафий мазҳаби бўйича, қабрларни зиёрат қилиш эркак ва аёлларга мандубдир. Бошқа мазҳаблар, аёлларнинг қабрларни зиёрат қилиши жоиз эмас, деганлар.

Қабр зиёрати жума, шанба, душанба ва пайшанба кунлари бўлгани яхши. Зиёрат ва дуо тик турган ҳолда бўлгани афзал.

Зиёратчи Ёсин сурасини қироат қилиши мандубдир. Буни “Ал Баҳрур-роиқ” китобининг соҳиби ва Зайлаъий Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилганлар. Унда Расулуллоҳ алайҳиссалом:

 “مَنْ دَخَلَ الْمَقَابِرَ، فَقَرَأَ سُورَةَ ﮋﭬﮊ خُفِّفَ عَنْهُمْ يَوْمَئِذٍ، وَكَانَ لَهُ بِعَدَدِ مَنْ فِيهَا حَسَنَاتٍ”.

“Ким қабристонга кирганда Ёсин сурасини қироат қилса, Аллоҳ ўша куни уларга енгиллик беради ва унга ўша ердаги нарсалар ададича ҳасанотлар бўлади”, деганлар.

Имом Аҳмад, Ибн Можа, Абу Довуд ва Ҳоким Маъқал ибн Ясор розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда шундай дейилади:

عَنْ مَعْقِلِ بْنِ يَسَارٍ رَضِي اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “اقْرَءُوا ﮋﭬﮊ عَلَى مَوْتَاكُمْ”.

Маъқал ибн Ясор розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

“Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ўликларингизга Ёсинни қироат қилинг”,деганлар.

Шунингдек, Фотиҳа сураси, Бақара сурасининг аввалидан “муфлиҳун”гача, Оятул-Курсийни, “Аманар-расулу”ни, Мулк сурасини, Такаасур сурасини, “Қул аъуузу би Роббил фалақи” ҳамда “Қул аъуузу би Роббиннаси”ни уч мартадан ва Ихлос сурасини уч, етти ёки ўн бир марта ўқиса, яхши бўлади. Қироатнинг савобини ўтганларга бағишлаб дуо қилинади. Валлоҳу аълам.

Савол: Қабр бошида тиловат килишни макруҳ деб билар эдим. Дўстларим менга баъзи китобларни кўрсатиб: “Мана бу ерда айтилишича, қабр бошида тиловат қилса бўлар экан-ку”, деб айтишмокда. Яна “Маййит кўмилганда, савол-жавоб пайтида каловланиб қолар экан, шунинг учун ҳар қадамда, ё етти қадамда тиловат қилиш керак”, дейишмоқда. Мен уларга диннинг аслини, ҳақиқатини тушунтирмоқчи бўлдим. Исбот, далил келтиролмаганим учун улар гапимни ҳазм қила олишмаяпти.

Жавоб:

عَنْ مَعْقِلِ بْنِ يَسَارٍ رَضِي اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “اقْرَءُوا ﮋﭬﮊ عَلَى مَوْتَاكُمْ”.

Маъқал ибн Ясор розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

“Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ўликларингизга Ёсинни қироат қилинг”, дедилар”.

Абу Довуд, Насаий, Аҳмад ва Ибн Ҳиббон ривоят қилишган.

Уламоларимиз ушбу ҳадиси шарифни тушунишда уч хил ижтиҳод қилганлар.

Баъзилари: “Ҳадисда “ўликларингизга” деганда “ўлим тўшагида ётганлар” назарда тутилган. Шунинг учун муҳтазар кишига Ёсин сурасини ўқиш лозим. Бу сурада қайта тирилиш, қиёмат, жаннат ва дўзах, шайтоннинг фитнасидан ҳазир бўлиш каби масалалар зикр қилингани учун айнан шу сурани ўқишга амр қилинган”, дейдилар.

Бу гуруҳдаги уламоларнинг машҳурлари имом Молик ва имом Шофеъийдир.

Иккинчи тоифа уламолар имом Аҳмад ибн Ҳанбал, ҳанафийлар, баъзи моликий ва шофеъийлар бўлиб, улар: “Қироат ўликлар учунгина қилинади”, деганлар ва ўз гапларига мазкур ҳадисни ва Ислом умматининг амалини ҳужжат қилиб келтирганлар. Шу билан бирга, ўз нуқтаи назарларини қуйидагича шарҳлаганлар:

1. Ҳадисда “ўликларингизга” дейилган, “ўлим тўшагида ётганларингизга” дейилган эмас. “Ўлик” лафзи ҳақиқатда ўлиб бўлган шахсга нисбатан ишлатилади. Бу сўзни ўлим тўшагида ётган кишига нисбатан ишлатиш учун қўшимча далил ёки ишора керак. Бу ерда у нарса йўқ. Имом Шавконий шуни айтади:

“Муҳиб ат-Тобарий: “Мазкур ҳадисга умумий жиҳатдан амал қилиш ҳақдир. Буни Дорақутний келтирган қуйидаги ҳадис ҳам қўллайди”, деб ушбу ҳадисни келтиради:

مَنْ مَرَّ بِالْمَقَابِرِ فَقَرَأَ ﮋﭑ ﭒ ﭓ ﭔﮊ إِحْدَى عَشْرَةَ مَرَّةً، ثُمَّ وَهَبَ أَجْرَهُ لِلْأَمْوَاتِ، أُعْطِيَ مِنَ الْأَجْرِ بِعَدَدِ الْأَمْوَاتِ.

 “Ким қабристонга кириб, “Қул ҳуваллоҳу аҳад”ни ўн бир марта ўқиб, савобини ўликларга бағишласа, унга ўликлар ададича савоб берилади”.

2. Қироатнинг ҳикматларидан бири енгиллик келтиришдир. Бу нарса муҳтазарга матлуб бўлганидек, маййитга ҳам матлубдир.

“Муснадул Фирдавс”да: “Қайси бир банда ўлгандан кейин унинг олдида Ёсин қироат қилинса, албатта Аллоҳ унга енгиллик беради”, дейилган.

Имом Аҳмад: “Машойихлар: “Қачон маййит учун Ёсин қироат қилинса, унга енгиллик берилади”, дер эканлар”, деган.

3. Жаноза намозида Фотиҳа сураси ўқилишига қиёс қилинади.

4. Ҳадисларда қабрларни зиёрат қилишда ўликларга салом бериш талаб қилинган. Агар маййит башарнинг каломи бўлмиш саломдан унсу улфат топар экан, нима учун Аллоҳнинг каломидан унс олмаслиги керак?!

5. Қуръон қироат қилинган жойга сакина ва раҳмат нозил бўлиши маълум ва машҳур. Нима учун маййит бор жойга сакина ва раҳмат нозил бўлмаслиги керак экан?!

6. Ҳадиси шарифда ривоят қилинганки, сафарга чиққан бир одам билмасдан қабр устига капа тикиб олади. Кейин қабр ичидаги инсоннинг "Таборак" сурасини охиригача қироат қилганини эшитиб, буни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга зикр қилганида, у зот:

قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “هِيَ الْمَانِعَةُ، هِيَ الْمُنْجِيَةُ، تُنْجِيهِ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ”.

“У (Таборак сураси) ман қилувчидир. У нажот берувчидир. Унга қабр азобидан нажот беради”, деганлар.

Ўликнинг қабр ичида туриб Қуръон қироат қилгани собит бўлганидан кейин, нима учун тирикларнинг қабр устида туриб қироат қилишларини ман этиш керак?!

Қироатни ман қилувчи ҳеч қандай далил йўқ. Маълумки, шариат бўйича бирор ишни қилишга ҳам, қилмасликка ҳам далил-ҳужжат бўлиши керак. Ўликка қироат қилишни ман қиладиган далил йўқ.

Ушбу тоифа уламолар: “Бу гаплар Қуръон қироат қилиб, савобини бағишлаганда айтиладиган гаплардир, агар савобини бағишлайдиган бўлса, бу гапларга ҳам ўрин қолмайди, чунки унда дуо маъносига айланади, дуодан маййит манфаат олишини ҳеч ким инкор қила олмайди”, дейдилар.

Ушбу масалага Миср муфтийсининг жавоби

“Бу каби ихтилофли масалалар фақат бизда, Ўрта Осиёда ёки МДҲ давлатларида эмас, бошқа ерларда ҳам борлигининг далили сифатида Миср Араб Жумҳурияти бош муфтийси шайх Али Жума ҳазратларининг “Замонавий фатволар” номли китобларидан таржима қилинган матнни келтиришга ижозат бергайсиз.

Савол: Дафн давомида ёки ундан кейин қабр олдида Қуръон ўқишнинг ҳукми нима? Маййитга Қуръон талқин қилинишининг ҳукми нима? Баъзи бир кишилар: “Бундай иш бидъат бўлиб, на Қуръон, на ҳадис ва на эргашиш лозим бўлган хабарда келмаган, Қуръон қабрлар олдида тиловат қилиш учун нозил қилинмаган”, дейишади. Бу ҳақда шариатнинг ҳукми нима?

Жавоб: Қуръон тиловати шариат буйруғида умумлаштирилган ҳолда айтилган. Умумий буйруқ эса жамики макон, замон, шахс ва ҳолатларни ўз ичига олади. Ушбу умумийликни фақат далил билан чеклаш мумкин, холос. Агар далил келтирмасдан чекланса, бидъат ишни қилган бўлиб, Аллоҳ ва Расули кенг қилиб қўйган ишни торайтириш бўлади.

Шунга биноан, қабр олдида, дафндан олдин ёки кейин Қуръон тиловат қилиш шаръий амал бўлиб, насс(матн)ларнинг умумийлиги ҳам шунга далолат қилмоқда. Бунга яна қўшимча равишда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳадислари ва салаф солиҳлардан ворид бўлган кўплаб асарлар бордир.

Имом Абу Бакр Халлол Ҳанбалийнинг (ҳижрий 311 йилда вафот этган) “Жомеъ” китобининг “Қабрлар олдидаги қироат” номли жузида, Ҳофиз Шамсуддин ибн Абдулвоҳид Мақдисий Ҳанбалийнинг китобидаги ушбу масалага оид жузда, имом Қуртубий Моликийнинг (ҳижрий 671 йилда вафот этган) “Охират иши ва ўликлар ҳолати хусусида эслатма” номли китобида, Ҳофиз Суютий Шофеъийнинг (ҳижрий 911 йилда вафот этган) “Ўликлар ва қабр ҳолатини шарҳлашда қалб очқичи” номли китобида, Ҳофиз Абдуллоҳ ибн Сиддиқ Ғиморийнинг (ҳижрий 1413 йилда вафот этган) “Қуръон савоби етишида баённинг очиқ-ойдин бўлиши” китобида ва бундан бошқа бир қанча китобларда бу масала хусусида сўз айтилган.

Бу хусусда очиқ-ойдин келган саҳиҳ ҳадислар ҳам кўп. Қуйида улардан баъзиларини келтирамиз.

عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْعَلْاَءِ بْنِ اللَّجْلَاجِ، عَنْ أَبِيهِ، قَالَ: قَالَ لِي أَبِي: يَا بُنَيَّ، إِذَا أَنَا مُتُّ، فَأَلْحِدْنِي، فَإِذَا وَضَعْتَنِي فِي لَحْدِي، فَقُلْ: بِسْمِ اللهِ، وَعَلَى مِلَّةِ رَسُولِ اللهِ، ثُمَّ سِنَّ عَلَيَّ الثَّرَى سِنًّا، ثُمَّ اقْرَأْ عِنْدَ رَأْسِي بِفَاتِحَةِ الْبَقَرَةِ وَخَاتِمَتِهَا، فَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ ذَلِكَ. رَوَاهُ الطَّبَرَانِيُّ.

Абдурраҳмон ибн Ало ибн Лажлаждан, у отасидан ривоят қилинади:

“Отам менга: “Эй ўғилчам! Агар вафот этсам, мени лаҳадга қўйгин. Лаҳадимга қўйиб бўлгач: “Бисмиллаҳи ва ъала миллати Расулиллаҳ”, деб устимга тупроқ тортгин. Кейин бош томонимда Бақара сурасининг аввали ва охирини ўқигин, чунки мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг мана шундай деяётганларини эшитганман”, деди”.

Табароний ривоят қилган.

Худди мана шу ҳадисни Ибн Умар мавқуф ҳолатда ривоят қилган. Шунингдек, Халлол ҳам “Қабрлардаги қироат” жузида, Байҳақий “Сунанул Кубро”да ва бу икковларидан бошқалар ҳам ривоят қилишган. Имом Нававий ва Ибн Ҳажар бу ҳадисни ҳасан, дейишган.

عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: “إِذَا مَاتَ أَحَدُكُمْ، فَلَا تَحْبِسُوهُ، وَأَسْرِعُوا بِهِ إِلَى قَبْرِهِ، وَلْيُقْرَأْ عِنْدَ رَأْسِهِ فَاتِحَةُ الْكِتَابِ، وَعِنْدَ رِجْلَيْهِ بِخَاتِمَةِ الْبَقَرَةِ فِي قَبْرِهِ”. رَوَاهُ الطَّبَرَانِيُّ وَالْبَيْهَقِيُّ.

Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади.

“Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Агар сизлардан бирор киши вафот этса, уни ушлаб турманглар. Қабрига тез олиб боринглар. Бош томонида “Китобнинг очувчиси”ни (Фотиҳа) ўқилсин. Қабрнинг оёқ томонида Бақара сурасининг охири ўқилсин”, дедилар”. Табароний ва Байҳақий ривоят қилишган.

Имом Ибн Ҳажар “Фатҳул Борий”да “Китобнинг очувчиси” деган жумланинг ўрнига “Бақаранинг бошланиши” деб айтилган ривоятни келтирганлар. Бу масалада бошқа ҳадислар ҳам бор, лекин бироз кучсиздир.

مَنْ مَرَّ بِالْمَقَابِرِ فَقَرَأَ ﮋﭑ ﭒ ﭓ ﭔﮊ إِحْدَى عَشْرَةَ مَرَّةً، ثُمَّ وَهَبَ أَجْرَهُ لِلْأَمْوَاتِ، أُعْطِيَ مِنَ الْأَجْرِ بِعَدَدِ الْأَمْوَاتِ.

Али ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

“Ким қабрлар олдидан ўтаётиб, “Қул ҳуваллоҳу аҳад”ни ўн бир марта ўқиса, сўнгра унинг савобини ўликларга бағишласа, унга ўликлар ададича савоб берилади”.

Ушбу ривоятни Халлол “Қабрлардаги қироат” номли китобида, Самарқандий “Қул ҳуваллоҳу аҳаднинг фазилати” китобида ривоят қилишган.

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِي اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “مَنْ دَخَلَ الْمَقَابِرَ، ثُمَّ قَرَأَ فَاتِحَةَ الْكِتَابِ، وَﮋﭑ ﭒ ﭓ ﭔﮊوَﮋﮋ ﮌﮊ ، ثُمَّ قَالَ: اللَّهُمَّ إِنِّي قَدْ جَعَلْتُ ثَوَابَ مَا قَرَأْتُ مِنْ كَلَامِكَ لِأَهْلِ الْمَقَابِرِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ، كَانُوا شُفَعَاءَ لَهُ إِلَى اللهِ تَعَالَى”. خَرَّجَهُ أَبُو الْقَاسِمِ الزَّنْجَانِيُّ فِي فَوَائِدِهِ.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким қабристонга кирса, сўнгра Фотиҳа, “Қул ҳуваллоҳу аҳад” ва “Ал ҳаакумут такаасуру” сураларини ўқиса, кейин: “Аллоҳим! Ушбу каломингдан ўқиган нарсаларнинг савобини қабристондаги мўмин ва мўминаларга атадим”, деса, Аллоҳга у хусусида шафоатчи бўлишади”, дедилар”.

Абул Қосим Занжоний “Фавоид” номли китобида ривоят қилган.

Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай марҳамат қилганлар:

 “مَنْ دَخَلَ الْمَقَابِرَ، فَقَرَأَ سُورَةَ ﮋﭬﮊ ، خُفِّفَ عَنْهُمْ يَوْمَئِذٍ، وَكَانَ لَهُ بِعَدَدِ مَنْ فِيهَا حَسَنَاتٍ”.

“Ким қабристонга кириб, Ёсин сурасини ўқиса, у ердагиларнинг азоби енгиллатилади ва унга у ердагилар ададича ҳасанот ёзилади”.

Ҳофиз Шамсуддин ибн Абдулвоҳид Мақдисий Ҳанбалийнинг бу масаладаги қисмда таълиф этган нарсалари қуйидагичадир: “Ушбу мавзудаги ҳадислар заиф бўлса ҳам, уларнинг мажмуаси асли борлигини билдиради. Барча ўлка ва асрдаги мусулмонлар ҳеч қандай инкорсиз ижмоъ қилган ҳолларида ўликларига Қуръон ўқийдилар”.

2. Суннатда Ёсин сурасини ўликларга қироат қилиш хусусида қуйидагилар айтилган.

عَنْ مَعْقِلِ بْنِ يَسَارٍ رَضِي اللهُ عَنْهُ، قَالَ: قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “اقْرَءُوا ﮋﭬﮊ عَلَى مَوْتَاكُمْ”.

Маъқал ибн Ясор розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

 “Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ўликларингизга Ёсин сурасини ўқинглар”,дедилар”.

Имом Аҳмад “Муснад”ида ривоят қилган.

Қуртубий бу ҳадисни шарҳлаб: “Ушбу қироат маййит ўлган вақтда ёки қабри ҳузурида бўлиши мумкин”, деган.

Ибн Ҳажар Ҳайтамий “Фатво” номли китобида: “Ёсин қироати юқоридаги икки ўринда ҳам мандуб”, деган.

3. Шунингдек, шариат ҳам жанозада Фотиҳа сурасини ўқишни айтган. Чунки бунда маййитга хос манфаат бор бўлиб, раҳмат ва мағфират ҳам мужассамдир. Аммо ундан бошқа сураларда ундай эмас.

عَنْ عُبَادَةَ بْنِ الصَّامِتِ رَضِي اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: “أُمُّ الْقُرْآنِ عِوَضٌ عَنْ غَيْرِهَا، وَلَيْسَ غَيْرُهَا عِوَضًا عَنْهَا”. رَوَاهُ الدَّارَقُطْنِيُّ وَصَحَّحَهُ الْحَاكِمُ.

Убода ибн Сомит розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Уммул Қуръон” сураси бошқа сураларнинг ўрнини босувчидир. Лекин бошқа суралар унинг ўрнини боса олмайди”, дедилар”.

Дорақутний ривоят қилган. Имом Ҳоким саҳиҳ деган.

Шунинг учун имом Бухорий ҳам “Саҳиҳ” китобларида “Фотиҳани ўликка ўқиш боби” деб алоҳида боб очганлар. Демак, у жаноза намози ёки унинг ташқарисида бўлишдан умумийроқдир.

Жаноза намозида Фотиҳа сурасини ўқишга далолат қилувчи бошқа ҳадислар ҳам бор. Бундан ташқари, Фотиҳа сурасини дафн пайтида ёки ундан кейин ўқишга далолат қилувчи ҳадислар ҳам мавжуд.

عَنْ أُمِّ عَفِيفِ النَّهْدِيَّةِ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: بَايَعْنَا رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ حِينَ بَايَعَ النِّسَاءُ، فَأَخَذَ عَلَيْهِنَّ أَنْ لَا تُحَدِّثْنَ الرَّجُلَ إِلَّا مَحْرَمًا، وَأَمَرَنَا أَنْ نَقْرَأَ عَلَى مَيِّتِنَا بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ. أَخْرَجَهُ الطَّبَرَانِيُّ.

Умму Афиф Наҳдийя розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга аёллар байъат қилганида, биз ҳам байъат қилдик. Ўша байъатда фақат маҳрам эркаклар билан гаплашишга ва ўликларимизга Фотиҳа сурасини ўқишга буюрдилар”.

Табароний ривоят қилган.

عَنْ أُمِّ شَرِيكٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: أَمَرَنَا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَنْ نَقْرَأَ عَلَى الْجِنَازَةِ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ. أَخْرَجَهُ ابْنُ مَاجَهْ.

Умму Шарик розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ўликка Фотиҳа сурасини ўқишимизни буюрдилар”. Ибн Можа ривоят қилган.

4. Уламолар қабр олдида Қуръон қироат қилишга Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинган қуйидаги ҳадисни ҳам далил қилиб келтиришади:

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ: مَرَّ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَى قَبْرَيْنِ، فَقَالَ: “إِنَّهُمَا لَيُعَذَّبَانِ، وَمَا يُعَذَّبَانِ فِي كَبِيرٍ، أَمَّا هَذَا فَكَانَ لَا يَسْتَتِرُ مِنْ بَوْلِهِ، وَأَمَّا هَذَا فَكَانَ يَمْشِي بِالنَّمِيمَةِ”، ثُمَّ دَعَا بِعَسِيبٍ رَطْبٍ، فَشَقَّهُ بِاثْنَيْنِ، فَغَرَسَ عَلَى هَذَا وَاحِدًا، وَعَلَى هَذَا وَاحِدًا، ثُمَّ قَالَ: “لَعَلَّهُ يُخَفَّفُ عَنْهُمَا مَا لَمْ يَيْبَسَا”. رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ وَمُسْلِمٌ.

Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам икки қабрнинг ёнидан ўтаётиб: “Мана шу иккови азобланмоқда. Катта нарса учун азобланаётгани йўқ. Улардан бири пешобидан тўсинмас эди, бошқаси эса чақимчилик қилиб юрар эди”, дедилар. Сўнгра бир ҳўл хурмо новдасини опкелтирдилар-да, иккига бўлиб, бунисига бирини, унисига бирини суқиб қўйдилар. Сўнгра: “Шояд, булар қуригунча икковидан (азоб) енгиллатиб турилса”, дедилар”. Бухорий ва Муслим ривоят қилишган.

Хаттобий: “Бу қабрлар олдида Қуръон тиловат қилиш маҳбуб эканига далилдир. Чунки дарахт(шохи)нинг тасбеҳидан маййит наф олганидан кейин, Қуръон тиловатидан ундан ҳам кўп фойда ва барака умид қилинади”, дейди.

Имом Қуртубий айтади: “Баъзи уламолар қабр олдида Қуръон қироат қилинишига икки новда ҳадисини далил қилишади ва қабрларга дарахт экиш ҳамда Қуръон тиловатининг фойдали эканини таъкидлашади. Дарахтлар азобни енгиллатганидан кейин, қандай қилиб мўмин кишининг Қуръон тиловат қилиши фойда бермасин! Шунинг учун уламолар “Қабр зиёрати мустаҳаб, тиловат зиёратчидан маййитга туҳфадир”, дейишган”.

Имом Нававий “Саҳиҳи Муслим”нинг шарҳида: “Уламолар қабр олдида Қуръон тиловат қилишни мана шу ҳадисга асосан мустаҳаб дейишган. Шохнинг тасбеҳи билан азоб енгил бўлгач, Қуръон тиловати билан азобнинг енгиллашиши янада аълороқдир”, деган.

5. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам бир неча марта қабр устида жаноза намози ўқиганлар. Ушбу хабар икки “Саҳиҳ” ва бошқа китобларда келган. Намоз эса Қуръон тиловати, салавот, зикр ва дуоларни ўз ичига олади. Демак, буларнинг барчаси жоиз бўлган ўринда баъзиси жоиз бўлиши табиийдир.

Шунингдек, уламолар қуйидагиларни айтадилар:

“Маййитга қироат савобининг етиб боришини ҳажнинг савоби маййитга етиб боришига қиёс қилиб олганлар. Чунки ҳаж ҳам намоз амалини ўз ичига олади. Ўз-ўзидан, намозда Фотиҳа ва бошқа суралар бор. Демак, буларнинг барчаси етиб борганидан кейин, баъзиси, яъни тиловат етиб бориши табиийдир. Баъзилар тортишса ҳам, мана шу охирги маъно ҳақдир. Лекин аксар уламолар: “Қироат қилувчи киши маййитга қироатининг савоби ададича савоб берилишини сўраса, Аллоҳ Ўз изни билан ўшанча савоб беради. Чунки агар Карим сифатли Зотдан сўралса, У албатта беради. Ва дуо қилинса, ижобат этади”, дейилади.

6. Мана шу ҳеч қандай инкорсиз, авлоддан авлодга, салафдан халафга ўтиб келаётган амал бўлиб, эргашилаётган мазҳабларда эътимодли нарсадир. Ҳаттоки Ҳофиз Шамсуддин ибн Абдул Воҳид Мақдисий Ҳанбалий ҳамда Шайх Усмонийлар ҳам китобларида қуйидагича нақл қилишган: “Албатта, истиғфор, дуо, садақа, ҳаж ва қул озод қилишда маййитга манфаат бўлиб, савоби унга етиб туради. Қабр олдида Қуръон тиловат қилиш эса мустаҳаб амалдир”.

Ўтган солиҳларнинг ушбу мавзудаги асарлари:

Ибн Абу Шайба “Мусаннаф” номли китобида имом Шаъбийдан қилган ривоятда: “Ансорийлар маййит ҳузурида Бақара сурасини ўқишар эди”, деб айтилган.

Имом Халлол “Қабрлардаги қироат” номли китобларида: “Агар бирор киши ўлса, ансорийлар унинг қабрига навбат билан қатнаб, у ерда Қуръон ўқишар эди”, деб айтганлар.

Халлол Иброҳим Нахаъийдан ривоят қилиб: “Қабрлар олдида Қуръон қироат қилишнинг зарари йўқ”, деб айтганлар.

Ҳасан ибн Саббоҳ Заъфаронийдан ривоят қилиб: “Шофеъийдан қабрлар олдида қироат қилиш хусусида сўрадим. Шунда у зот “Зарари йўқ” дедилар”, деб айтади.

Али ибн Мусо Ҳаддоддан ривоят қилинади:

“Мен Аҳмад ибн Ҳанбал ва Муҳаммад ибн Қудома Жавҳарий билан жанозада эдим. Маййит дафн этилгач, кўзи ожиз бир киши қабр олдида ўтириб, тиловат қила бошлади. Шунда Аҳмад ибн Ҳанбал:

“Эй фалончи! Қабр олдидаги қироат бидъатдир”, деди.

Қабристондан чиққач, Муҳаммад ибн Қудома Аҳмад ибн Ҳанбалга:

“Эй Абу Абдуллоҳ! Мубашшир Ҳалабий хусусида фикрингиз қандай?” деди. Имом Аҳмад:

“У ишончли, – дедилар. Сўнг: – Сиз у кишидан бирор нарса ёзиб олганмисиз?” деган эдилар, Муҳаммад ибн Қудома қуйидагича жавоб берди:

“Мубашшир Абдурраҳмон ибн Алодан, у эса отасидан ривоят қилади. Отаси васият қилиб: “Агар дафн қилсангиз, маййитнинг бошида Бақара сурасининг боши ва охирини ўқинглар. Чунки мен Ибн Умарнинг шундай васият қилганларини эшитганман”, деган экан”.

Шунда имом Аҳмад:

“Бориб, ҳалиги одамга айт, тиловат қилаверсин”, дедилар”.

Эргашилаётган мазҳаб соҳибларининг бу хусусда айтган сўзлари

“Фатавои ҳиндийя” китобида ҳанафий олимларининг келтиришларича: “Маййит дафн этилгач, қабр олдида бир ҳайвонни сўйиб, гўштини тақсимлаб бўлгунча муддатда тиловат қилиб, маййитга дуо қилиш мустаҳабдир”.

Муҳаммад ибн Ҳасан: “Ҳанафий мазҳаби машойихлари мана шу сўзни олишган”, дедилар.

Аммо моликий мазҳаби машойихлари наздидаги эътимодли нарса бу амалнинг мустаҳаб эканлигидир. Дасуқийнинг “Шарҳул кабийр”га ёзган ҳошиясида Ибн Ҳабиб мазкур амални “маҳбуб” деб атаган ва: “Агар имом Молик ушбу амални суннат қилиб олган кишини билсалар, кариҳ кўрардилар”, деган.

Ушбу сўзни Ибн Рушд ҳам нақл қилган. Худди мана шу сўзни Ибн Юнус ҳам нақл қилган. Имом Лахмий эса “Қироат маҳбуб”, деб эшитишни аъло кўрмаган. Ибн Ҳабиб Ёсин сурасини ўқишни “маҳбуб” деганлар. Бу икковларидан бошқаларнинг сўзларидан ҳам қироат мутлақ ҳолатда маҳбуб экани билинади.

Ваззоний Моликий “Навозилус-суғро” китобида келтиришича, қабрдаги қироат хусусида Ибн Рушд “Ажвиба” китобида, Ибн Арабий “Аҳкамул Қуръон” китобида, Қуртубий “Тазкира” китобида мисоллар келтириб, маййитнинг – хоҳ қабрда бўлсин, хоҳ уйида бўлсин, – қироатдан манфаат олиши айтилган.

Ушбу фикрни моликий мазҳабининг кўплаб уламолари ҳам нақл қилишган. Улар орасида Абу Саъид ибн Лубб, Ибн Ҳубайб, Ибн Ҳожиб, Лахмий, Ибн Арафа, Ибн Мавоқ ва бошқалар ҳам бор.

Шофеъий мазҳаби уламоларидан имом Нававий “Мажмуъ” китобида қуйидагиларни айтади:

“Қабрларни зиёрат қилувчилар учун аввало салом бериш ва зиёрат қилаётганда барча қабр аҳлига дуо қилиш мустаҳабдир. Ана шу саломи ва дуоси ҳадисдаги нарсаларга мувофиқ бўлиши лозим. Ва Қуръондан муяссар бўлганича ўқиб, ортидан дуо қилиши керак”. Имом Шофеъий ва у кишининг соҳиблари мана шунга иттифоқ қилиб, далил келтиришган.

Имом Нававий “Ал-Азкор” китобида келтиришларича, маййит дафн қилиб бўлингач, бир ҳайвонни сўйиб, тақсимлангунича муддатда унинг ҳузурида ўтириш мустаҳаб амалдир. Ўтирганлар эса Қуръон тиловати, маййитга дуо, ваъз, хайр аҳлининг ҳикоялари ва солиҳларнинг ҳолатлари ҳақидаги суҳбатга машғул бўлишади. Имом Шофеъий ва у зотнинг асҳоблари: “Қуръондан баъзи қисмлар ўқилади. Агар Қуръоннинг барчаси хатм қилинса, яхшироқ бўлади”, деб таъкидлашган.

Шунингдек, ҳанбалий олимлар ҳам қабр олдида Қуръон тиловатининг жоизлигини айтишган.

Аллома Мирдовий “Инсоф” китобида: “Қабр олдида қироат қилиш, икки ривоятнинг саҳиҳроғига қараганда, кароҳиятли эмас”, деб айтган.

“Фуруъ” китобида имом Аҳмад ҳам далил келтирганлар. Ушбу китобнинг шарҳида: “Бу имом Аҳмаддан машҳурдир”, дейилган.

Халлол ва у кишининг соҳиблари: “Қироат кароҳиятли эмас”, дейишган. Кўпгина соҳиблар ҳам шунга иттифоқ қилишган. Улардан бири имом Қозий бўлиб, у киши бу фикрни “Важиз”, “Фуруъ”, “Муғний”, “Шарҳ” китобларида келтирган. Ибн Тамим эса “Фоиқ”да келтирган.

Сийрат, таржимаи ҳоллар ва тарих китобларини ўқиганлар ҳам салафларнинг бу хусусдаги амалларини ва умматнинг ҳеч қандай инкорсиз унга эргашганларини, хусусан, Ҳанбалий ва аҳли ҳадис бўлмиш биродарларнинг ҳам бунга мувофиқ эканини кўради. Биз сўзимизнинг тасдиғи учун Ҳофиз Заҳабийнинг “Сияру аъломун-нубало” китобида Абу Жаъфар Ҳошимий Ҳанбалий (ҳижрий 470 йилда вафот этган) ҳақида ёзилган баъзи маълумотларни келтириш билан кифояланамиз. Бу зот ўз асрларида ҳанбалийларнинг шайхи бўлган. Вафот этганларида имом Аҳмаднинг қабрлари ёнига дафн этилганлар. Одамлар бир муддат у зотнинг қабрларини лозим тутиб ўтиришган. Айтилишича, қабрлари устида ўн мингта хатми Қуръон қилинган.

Ҳатто “Қабр олдида Қуръон тиловати бидъат ва бундай қилиш салаф ҳамда халафларнинг ишига хилоф”, деган шайх Ибн Таймия вафот этганида ҳам қабри ва уйида хатми Қуръон қилинган. Буни Абдул Ҳодий Ҳанбалий ва бошқалар зикр қилишган.

Manba: azon.uz