Озарбайжон ва Арманистон: ечим борми?

Томонлар сўзларига кўра, можарони ҳал қилиш учун асос бўладиган келишув матнининг аксарияти келишилган. Қолган 20% том маънода уни тузишга тўсқинлик қилади. Арманистон бош вазири Никол Пашинян аниқ нуқталарни айтмади, бироқ ҳужжатнинг 17 моддасидан 13 таси тўлиқ, учтаси қисман маъқулланганини айтди.

У ҳатто ҳийла-найрангга ҳам кирди: Озарбайжонга шартномани уларсиз имзолашни, дипломатик муносабатлар ўрнатишни ва йўлда келишилмаган таклифлар бўйича қарор қабул қилишни таклиф қилди. У тинчлик лойиҳасини 70% тайёр бўлганда ҳам имзолашга тайёрлигини эълон қилди, бу кўплаб танқидларга сабаб бўлди, чунки бу қандай қоғоз асосий муаммоларни ҳал қилмайди?

Боку принципиал муҳим масалалар муҳокама қилинмагунча ҳужжатни якунлашга шошилмаяпти. Ва жуда кўп баҳсли мавзулар мавжуд: анклавлар, транспорт коммуникацияларини блокировка қилиш, чегараларни делимитация қилиш ва ҳатто Конституция.

Шу тариқа Озарбайжон президенти Илҳом Алиев қўшни давлатдан Асосий қонунга ўзгартириш киритишни талаб қилмоқда. Муаммо, унинг фикрича, бошқа ҳужжатда - Арманистон мустақиллиги декларациясида яширинган. У 1990 йил ёзида қабул қилинган ва «Арманистон ССР ва Тоғли Қорабоғни бирлаштириш тўғрисида»ги резолюцияга ҳаволани ўз ичига олади. Арманистон Конституциясининг муқаддимасида Боку назарида давлат ҳудудидаги қонуний даъволар каби кўринадиган ушбу декларацияга ҳавола мавжуд.

Ереван Конституцияни ўзгартиришга рози бўлган кўринади, бироқ ўзгартиришлар айнан Қорабоғга таъсир қиладими ёки йўқлиги ҳозирча номаълум. Бу масала бўйича референдум 2027 йилда бўлиб ўтиши мумкин. Арманистон Конституциясида Қорабоғ бир марта ҳам тилга олинмаган, шунинг учун уни у ердан чиқариб ташлаш учун аввало у ерга киритиш керак бўлади, - дейди арман сиёсатшунос Артур Аваков ТRТга.

Шу билан бирга, Ереваннинг Озарбайжон Конституциясига даъволари бор, унда 1918 йилдаги Мустақиллик Декларацияси эслатиб ўтилган, дея давом этади агентлик суҳбатдоши: «Агар Боку ўз Конституциясини қайта ёзса, қандайдир шубҳаларни олиб ташласа яхши бўларди. ёмон ният. Бу музокаралар жараёнини сезиларли даражада осонлаштириши мумкин”.

Озарбайжонлик сиёсатшунос Илгар Велизаде ТРТ билан рус тилида суҳбатда бундай даъволарни асоссиз деб атайди: «Пашинян Бокунинг асосий талабини бажармоқчи эмас. Бундан ташқари, унинг айтишича, Озарбайжон Конституциясида гўёки Арманистоннинг ҳудудий яхлитлиги ҳақида баъзи ишоралар мавжуд. Агар мавзуга шундай ёндашадиган бўлсак, яқин келажакда бу тинчлик шартномаси имзоланишини тахмин қилиш қийин бўлса керак».

Мамлакатлар ўртасидаги баҳсли мавзулардан яна бири Қорабоғ можаросида ЕХҲТ Минск гуруҳининг мақомидир. Томонлар ўртасидаги жорий музокаралар медиаторлар иштирокисиз ўтмоқда. Озарбайжон президенти Илҳом Алиев форматни бекор қилишни талаб қилмоқда.

“Минск гуруҳи можаро кун тартибининг бир қисмидир. Можаро моҳиятан ҳарбий-сиёсий усуллар билан ҳал қилинган экан, унинг роли қандай бўлади? — сўради Велизода.

Ереванда улар тинчлик шартномаси имзоланмагунча форматни тарқатиб юборишни қатъиян рад этишмоқда. Мумкин бўлган қўрқувлар бутунлай изоляция қилинган ва қуролсиз қолиш хавфини ўз ичига олади. Гарчи Минск гуруҳи Арманистон раҳбарияти олдида самарали платформа сифатида обрў қозона олмаган бўлсада, бу ҳали ҳам ҳеч нарсадан яхшироқдир.

Арманистон бош вазири Никол Пашинян тинчлик шартномасини тузишга шошилаётган бўлиши мумкин, чунки у аҳолига ҳеч бўлмаганда нимадир таклиф қилиши керак. Апрель ойида унинг рейтинги тарихий минимал даражага тушиб, 8% га тушди. Бу борадаги тараққиётни аҳолига кўрсатиш учун у ҳатто озарбайжонлик ҳамкасби Илҳом Алиевни чегарада кутиб олишга ва мунозарали масалаларни шахсан ўзи муҳокама қилишга таклиф қилди.

Агар Алиев жавоб қайтарса, учрашув бўлиши мумкин. Яна бир савол шундаки, улар бирор нарсада келиша оладими? Пашинян деярли ҳамма нарса тайёр, деб даъво қилишига қарамай, у ҳеч қандай аниқ маълумот бермаяпти.

«Мен арман томонининг тинчлик шартномасини имзолашга тайёрлигига шубҳа қиламан», деди сиёсатшунос Илгар Велизаде ТРТга рус тилида. «Пашинян уни жуда қисқартирилган шаклда имзолашни таклиф қилмоқда ва моҳиятан барча муаммоли нуқталарни ҳал этилмаган.»

Сиёсатшунос бошқа масалаларда Арманистон раҳбариятининг чизиқли бўлмаган хатти-ҳаракатларини ҳам қайд этади. Масалан, Пашинян Арманистон ҳеч қачон Озарбайжоннинг асосий қисмини Нахчиван билан боғлаш учун Зангезур коридорини очиш мажбуриятини олмаганини таъкидлайди. Шу билан бирга, Арманистон раҳбарининг имзоси 2020 йилги уч томонлама шартномада бўлиб, унда Боку ва унинг эксклавлари ўртасида тўсиқсиз алоқа кафолатлари ҳақида сўз боради. Велизоданинг фикрича, бундай шароитда ким биландир музокара қилиш анча қийин.

Ижобий жиҳатлардан бири делимитация ва демаркация масалаларида эришилган ютуқлардир. Хусусан, чегараларни делимитация қилиш бўйича комиссиялар фаолияти маъқулланди, дея таъкидлайди сиёсатшунос: «Айни пайтда чегара хавфсизлиги билан боғлиқ кўплаб масалалар сақланиб қолмоқда. Ва улардан бири сифатида: Европа кузатув миссияси Арманистон ва Озарбайжон чегарасида нима қиляпти? Кўринишидан, барча қарама-қарши масалаларнинг якуний ечими ҳали жуда узоқда».

Дарҳақиқат, Ереван ва Боку ўртасидаги асосий масалалар бўйича ҳали ҳам аниқлик йўқ. Ва ҳар икки давлат раҳбарлари тинчлик жараёнини бошлаш муҳимлигини тан олишсада, унинг шартларини бошқача тушунишади.

«Тинчлик учун музокаралар муроса излашни англатади», деди Аваков ТRТга. «Айни пайтда биз Боку қўшнисидан таслим бўлишга интилаётганини кўряпмиз. Узоқ давом этган можаро контекстида бу ажабланарли эмас, аммо тинчлик шартномаси томонлардан бирига қўшимча кўзлар бермаслик учун уни ҳал қилишга қаратилган. Афсуски, бу борада ҳали хайрихоҳлик етарли эмас».