Тарихда Тошкентдаги вабо Бухоро амирлигига ҳам катта талофат етказган эди
Башарият пайдо бўлибдики, ҳаёти давомида ўта даҳшатли касалликлар ва синовларни енгиб ўтмади, дейсиз. Ҳозирда биз бутун дунё одамларининг одатий турмуш тарзи ўзгараётган бир даврда яшамоқдамиз.
Кунора ОАВда, одамларимиз томонидан пандемия ва эпидемия таърифлари энг кўп ишлатилаётган сўзлардан бирига айланиб қолди. Бу қадимги юнон тилидан олинган бу сўз бирор бир касалликнинг “умумхалқ”, “халқаро” миқиёсда шиддатли тарқалишидир.
Инсониятни жар ёқасига бир неча марта олиб келган касалликлардан бири бу ўлат яъни вабодир. Ушбу касаллик XIX асрнинг энг кенг тарқалган эпидемияларидан бири бўлиб, миллион- миллион одамни ёстиғини қуритди. Бу эса бир нечта пандемик ҳолатни келтириб чиқарди.
Хусусан, бешинчи пандемия 1881-1896 йилларда бўлиб ўтди. Айнан ушбу пандемик ҳолат ватанимиз тарихида ҳам ўчмас қора кунларни чизиб кетди. Тарихимизда машҳур “Вабо исёни” айнан шу эпидемиянинг энг чўққига чиққан 1892 йилида содир бўлди. Афғонистонда тарқалган ушбу касаллик ўчоғи Ўрта Осиёга ҳам кириб келди. Май ойида Жиззахда, Сирдарё вилоятида ва июнь ойида Тошкентда ҳам вабо тарқалди.
1892 йил 7 июнда Тошкент шаҳар маъмурияти 12 та эски қабристонни ёпади ва янги 4 та қабристон очилишини, шаҳардан чиқиш чекланганлигини эълон қилди. Ваъда қилингин 4 та янги қабристон ўрнига фақат биттаси очилди. Шаҳар мурдаларга тўлиб кетганлигидан рухсат олиш учун 3-4 кунлаб кутиш керак эди, чунки биттагина стационар ишлар, у ҳам бўлса бутун шаҳар бўйлаб кезиб юрар эди. Одамлар ноилож ислом қоидаларига таяниб, мурдани яширинча эски мозорларга кўма бошлашди. Турли дин вакиллари, ҳаттоки динсизлар ҳам бир қабристонга кўмила бошланди.
Буни эшитган полиция ҳодимлари “гуноҳкор” марҳумлар қариндошларини топиб ҳибсга ола бошлади. Қабрлар очилиб таҳқирланиб, руҳи безовти қилинди. Бу эса 24 июнда машҳур “Вабо исёни” ёки “Тошотар воқеаси”ни бошланишига сабаб бўлди. Қўзғолончилар ўққа тутилиб, эртасига 80 кишининг ўлиги Анҳордан олиб чиқилди. Мустамлакачи маъмурлар қўзғолон қатнашчиларидан 60 кишини судга бериб, 3 кишини ўлимга ва 20 кишини турли муддатли қамоқ жазосига ҳукм қилишди.
1892 йил май ойида ҳукумат Жиззахда эпидемия тарқалганлиги тан олгач Тошкент ва Сирдарё ўртасида Чиноз шифохона пунктини қуришга киришди.
1893 йилда С.Айнийнинг айтишича, Бухоро амирлигида ҳам тарқалди. Ёз ойларида тарқалган вабо оқибатида кун аро ўнлаб тобутлар шаҳарнинг ҳар бир даҳасидан ўликлар чиқарилар эди. Ўликлар кўплигидан уларни гуруҳга бўлиб, алоҳида – алоҳида жаноза ўқилар эди. Имом ким учун жаноза намозини ўқиётганлигини билмас эди. Имом хатиблар ўлганларга жангда ўлган, шаҳидлар сингари фатво чиқаришар эди.
Шу вақтда Бухорода вабога қаратилган шифохона йўқ эди. Фақатгина оқподшонинг аралашуви билан Когон шаҳрида махсус шифохона қурилиб ишга туширилди. Ҳамда чегарада, карвон саройлар ва йўлларда карантин жорий этилди.
Касалликнинг биринчи ҳафтасида ўнлаб касал бўлганлардан ҳеч бири даволаниб чиқолмади. Касаллар 2-3 кун оралиғида жон бериб, уларнинг жасади, шу шифохона яқинидаги Хожа Исмат қабристонига яширинча дафн этилди. Бу эса маҳаллий аҳоли ўртасида ваҳима келтириб чиқарди. Бозорлар ёпилди, ҳукумат ҳаттоки шифохоналарни ҳам беркитиб ташлади. Карантин постлари Қарши ва Кармана йўлларида ҳам ўрнатилди. У ерда бир бухоролик шифокор ва бир гуруҳ амир аскари хизматни ўтаётган эди. Мазкур ташкил қилинган постларда аскарлар йўловчиларни қозонларга киритиб, ёки устидан челак билан кимёвий дорини сепишар эди. Усти боши ҳўл бўлган йўловчилар йўлида юришни давом этарди. Энг ачинарлиси, шифокорлар, мутасаддилар аҳолининг тиббий билими ва маданиятини оширишга қаратилган маълумотларни етарли даражада беришмас эди.
Касаллик оқибатида Тошкентнинг янги шаҳар қисмида 417, эски шаҳар қисмида 1462 нафар, жами 1879 аҳоли касалликка чалинди. Улардан 1657 нафари (217 нафар янги шаҳарда, 1440 нафар эски шаҳар қисмида) вафот этишди. Бу қўзғолон Тошкент шаҳрида юз берган бўлса-да, унинг акс-садоси, оқибатлари тутун Туркистон ўлкаси бўйлаб тарқалди.
2019 йил декабрь ойининг сўнгида Хитой марказининг Ухань вилоятида вируснинг янги, турли вакцина ва дориларга мослашувчан COVID 2 турининг дастлаб Хитойда, сўнг бутун дунёда тарқалиб кетиши инсоният олдидаги навбатдаги синовдир.
Ҳозирча азиз юртдошим, бутун дунё бонг ураётган қоида, сабр қилинг, ўзингизни асранг ва уйингизда қолинг!
Дилшод МУРТАЗАЕВ,
Навоий юридик коллежи директори ўринбосари
