Суд қарорлари ижроси билан таъсирлидир

Республикамизнинг суд-ҳуқуқ тизимида олиб борилаётган ислоҳотлардан кўзланган асосий мақсад - фуқароларда суд ва бошқа ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига жазоловчи орган эмас, балки шахс ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қиладиган органлар сифатида қарашни шакллантиришдан иборат.

Одил судлов вазифаларининг муваффақиятли амалга оширилиши нафақат мазкур органлар томонидан ҳуқуқ нормаларига тўлиқ риоя этилишига, балки улар томонидан чиқарилган ҳукм, ҳал қилув қарори, ажрим ёки қарорларнинг бажарилишига ҳам боғлиқдир.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 114-моддасига мувофиқ суд ҳокимияти чиқарган ҳужжатлар барча давлат органлари, жамоат бирлашмалари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар учун мажбурийдир.

Суд ҳужжатини бажаришдан бўйин товлаш, унинг ижро этилишига тўсқинлик қилиш одил судлов обрўсига путур, давлат ва жамоат манфаатларига зарар етказади, жисмоний ва юридик шахсларнинг бузилган ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари тикланишига қаратилган фаолиятга салбий таъсир кўрсатади.

Шу муносабат билан, Жиноят кодекси (бундан буён - ЖК) суд ҳужжатини бажаришдан бўйин товлаш ва унинг ижро этилишига тўсқинлик қилиш билан боғлиқ қатор жиноятлар, қайсики вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсларни моддий таъминлашдан бўйин товлаш (ЖК 122-моддаси), ота-онани моддий таъминлашдан бўйин товлаш (ЖК 123-моддаси), меҳнат қилиш ҳуқуқини бузиш (ЖК 148-моддаси биринчи қисми), суд ҳужжатини ижро этмаслик (ЖК 232-моддаси), банд солинган мулкни қонунга хилоф равишда тасарруф этиш (ЖК 233-моддаси) учун жиноий жавобгарликни назарда тутади.

Олий Мажлис Қонунчилик палатаси томонидан 2008 йил 19 ноябрда қабул қилинган, Сенат томонидан 2008 йил 4 декабрда маъ­қулланган "Ижро иши юритиш такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида"ги Қонунга мувофиқ, Жиноят кодексининг суд қарорларини бажармаганлик учун жиноий жавобгарлик белгиланган 232-моддаси янги таҳрирда баён қилинди.

Аввалги таҳрирда "Суд қарорини бажармаслик", деб номланган ЖКнинг 232-моддаси битта қисмдан иборат бўлиб, мансабдор шахс­нинг суд ёки судьянинг ҳукми, ҳал қилув қарори, ажрими ёки қарорини қасддан бажармаслиги ёхуд уларнинг бажарилишига тўсқинлик қилиши энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваригача миқдорда жарима ёки беш йилгача муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш ёхуд уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёки уч йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланиши тарзида баён қилинган эди.

Ушбу модданинг диспози­циясига кўра, ўрганилаётган жиноят учун фақат мансабдор шахслар жавобгарликка тортилиши назарда тутилган бўлиб, ушбу қилмишни биринчи марта содир этганлик учун маъмурий жазо қўлланилиши мумкин эмас эди.

Юқорида кўрсатиб ўтилган қонун асосида Жиноят кодексига киритилган ўзгартиш ва қўшимчаларда эса суд ҳужжатининг бажарилмагани учун нафақат мансабдор шахслар, балки оддий фуқароларнинг ҳам жавобгар бўлиши назарда тутилади. Бундай ўзгартиш ушбу жиноятни квалификация қилиш билан боғлиқ камчиликларга барҳам беради.

Жиноят кодексининг янги таҳрирдаги 232-моддаси биринчи қисмида муайян ҳаракатларни содир этиш ёхуд уларни содир этишдан ўзини тийиш маж­бурия­тини юкловчи суд ҳужжатини бажаришдан бўйин товлашни маъмурий жазо қўлланилганидан кейин давом эттириш, шунингдек, суд ҳужжатининг ижро этилишига тўсқинлик қилганлик учун жиноий жавобгарлик белгиланган.

Мазкур модданинг иккинчи қисмида эса, ушбу қилмишлар мансабдор шахс томонидан содир этилган бўлса, базавий ҳисоблаш миқдорининг юз бараваридан икки юз бараваригача миқдорда жарима ёки беш йилгача муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш ёки икки йилдан беш йилгача озодликни чеклаш ёхуд беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланиши белгиланган.

Суд ҳужжатини ижро қилмаслик тергов ва суд ҳокимияти органлари обрўйи ва фаолиятига тажовуз қилувчи одил судловга қарши жиноятлар сирасига киради.

Суд ҳужжатларини бажармаслик ижтимоий хавфли қилмиш сифатида ЖКда мустаҳкамлангани унинг жамият, аниқроғи, ҳокимиятлар тақсимланишининг мустақил бўғини, давлат ҳокимия­тининг алоҳида тармоғи, фуқаролар ҳимоячиси бўлмиш одил судлов институти манфаатларига жиддий зарар етказиши мумкинлиги билан изоҳланади.

Ҳукм, ҳал қилув қарори, ажрим, қарорни бажармаслик деганда, ижро этиш учун олинган суд ҳужжатини амалга ошириш хизмат доирасига кирувчи шахс томонидан уларни қонунда белгиланган муддатларда бажариш юзасидан чора-тадбирлар кўрилмаслигини тушуниш зарур. Масалан, моддий ва мансабдорлик лавозимларда ишлаш ҳуқуқидан маҳрум қилиш ҳақида ҳукм чиқарилганига қарамай, унинг моддий ва мансабдорлик лавозимни эгаллаб тураверишига рухсат бериш шулар жумласига киради.

Суд ҳужжатларини бажармаслик жиноий ҳаракатсизлик билан содир этилади, яъни суд қарорини бажариш мажбурияти бўлган шахс қасд­дан уларни бажармайди ёки бажарилишини таъминлаш чораларини кўрмайди.

Суд ёки судьянинг ҳукми, ҳал қилув қарори, ажрими, қарорининг бажарилишига тўсқинлик қилиш деганда, шахснинг суд ҳужжатларининг бажарилмай қолишига қаратилган ҳар қандай хатти-ҳаракати тушунилади.

ЖКнинг 232-моддаси биринчи қисми бўйича жиноятнинг субъекти муайян ҳаракатларни содир этиш ёхуд уларни содир этишдан ўзини тийиш мажбуриятини юкловчи суд ҳужжатини бажариши лозим бўлган субъект ёшига етган ҳар қандай шахслар бўлади. Иккинчи қисми бўйича эса, жиноятнинг субъекти фақат мансабдор шахслар - суд ҳужжатларини бажариш ваколатлари доирасига кирувчи ташкилот, корхона, муассасалар раҳбарлари ҳисобланади.

Тегишли суд ҳужжатини бажариш учун қонунда белгиланган муддат тугаган ёхуд уларнинг бажарилишига тўсқинлик қилишга қаратилган ҳаракат содир этилган пайт­дан эътиборан ушбу жиноят тамомланган, деб ҳисобланади.

ЖКнинг 148-моддаси биринчи қисмида била туриб, ғайриқонуний равишда ишдан бўшатиш ёки ишга тиклаш тўғрисидаги суд қарорини бажармаслик, шундай қилмишлар учун маъмурий жазо қўлланилганидан ке­йин содир этилса, жиноий жавобгарлик қўлланилиши белгиланган.

Моддий ёрдамга муҳтож бўлган вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсни моддий таъминлашдан бўйин товлаш, вояга етган шахсларнинг меҳнатга лаёқатсиз ва моддий ёрдамга муҳтож бўлган ота-онани ёки уларнинг ўрнини босувчи шахсларни моддий таъминлашдан бўйин товлаши, ишга тиклаш тўғрисидаги суд қарорини бажармаслик, аслида, суд ҳужжатларини ижро қилмасликдир. Бундан кўриниб турибдики, ЖКнинг 122-, 123-моддалари ва 148-моддаси биринчи қисми ҳамда 232-моддасида айнан битта жиноят учун жавобгарлик белгиланган. Бу эса, битта қилмишнинг ЖКнинг бир нечта моддаси билан квалификация қилинишига олиб келади. Ушбу ҳолат ЖКнинг 8-моддасида белгиланган одиллик принципига зид ҳисобланади ва, ўз навбатида, тергов органлари ва судлар томонидан жиноятни квалификация қилишда қийинчиликларга олиб келади.

ЖКнинг 232-моддасида, асосан, фуқаролик ишлари ва иқтисодий низолари бўйича судларнинг ҳал қилув қарорлари, ажримлари ва қарорлари; жиноят ишлари бўйича судларнинг ҳукмлари, ажримлари ва қарорларининг зарарни ундиришга оид қисми, шунингдек, жарима тариқасидаги жазони назарда тутувчи ҳукм­лари, ажримлари ва қарорлари; маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишлар бўйича суд қарорларининг зарарни ундиришга оид қисми; ҳакамлик судининг қарорларини бажармаганлик учун жавобгарлик кўзда тутилганини ва ушбу қарорларнинг ижросини таъминлаш суд ижрочилари зиммасига юклатилганини ҳисобга олиб, "Ўзбекистон Республикасининг суд ҳужжатлари ва бош­қа органлар ҳужжатларини ижро этиш тўғрисида"ги Қонунининг 5-моддаси 11-бандида суд ижрочиларининг қарорлари ҳам ижро этилиши лозим бўлган суд ҳужжатлари сифатида белгиланганидан келиб чиққан ҳолда, ЖКнинг 232-моддаси диспозициясида суд ижрочиларининг қарорларини бажармаганлик учун ҳам жавобгарлик белгиланиши керак деб ҳисоблаймиз.

Бундан ташқари, "Ижро ишини юритишнинг такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида"ги Қонунга мувофиқ, Ўз­бекис­тон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига 198-1-модда (Қарз­дорнинг ижро ҳужжатини ижро этмаслиги), 198-2-модда (Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганлик), 245-3-модда (Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳузуридаги Суд қарорларини ижро этиш, судлар фаолиятини моддий-техника жиҳатидан ва молиявий таъминлаш департаменти органлари) ларнинг киритилгани ҳам суд ижрочилари қарорлари бажарилишини таъминлайдиган ҳуқуқий асослар такомиллаштирилишини тақозо этади.

Фаррух ИКРАМОВ, Жиноят ишлари бўйича Пешкў туман суди раиси

Нурбек РАХИМОВ, Жиноят ишлари бўйича Бухоро вилоят судининг бўлим бошлиғи