Энг узоқ қамалган инсон (мутолаа учун)

Рўйхатга олинган маълумотларга кўра, дунёда энг узоқ қамоқда сақланган инсон — Франсис Клиффорд Смит. У 1950 йилда қамоққа ташланган ва 2020 йилда озод этилган. У жами 70 йил қамоқда ўтирган ва шундай қилиб дунёдаги энг узоқ қамоқ муддати бўйича янги рекорд ўрнатган. Ҳатто бу ҳолат Гиннесс рекордлар китобига ҳам киритилган.

Франсис Смитни АҚШ Адлия вазирлиги 94 ёшида қариялар уйига жўнатган. Бу расман “қамоқдан чиқариш” сифатида баҳоланган бўлса-да, аслида фақат деворлар ўзгарган, холос. У 22 ёшида бир посбоннинг ўлимига сабаб бўлган қуролли ўғирлик учун ўлим жазосига ҳукм қилинган эди. Кейинчалик бу жазо умрбод қамоқ билан алмаштирилган.

Сўз 1950 йил ҳақида кетмоқда. Ёшлигиданоқ қочишга уринган ва ҳатто бир марта муваффақиятга эришган, аммо бир неча кун ичида яна қўлга олинган. Кейин шартли равишда озод этилишни сўраган, аммо афсуски, унинг шартли озодлик ҳуқуқи бутунлай бекор қилинган.

Шундан кейин у тақдирига тан берган ҳолда қамоқда қолган. Йиллар ўтди. Ёш йигит бўлган одам оқ сочли, қария инсонга айланди. Қамоқ унинг ёшлигини, ўрта ёшини ва қарилигини кўрди. Кўпгина посбонлар алмашди, у эса вақт ўтиши билан хотирасини йўқотди.

2020 йилга келиб, Смит 94 ёшда эди. Унинг ҳаракатланиш қобилияти чекланган, кундалик ҳаётида эса бошқаларнинг ёрдамига муҳтож эди. Уни қамоқда сақлашнинг ҳеч қандай маъноси қолмаган эди. АҚШнинг баъзи штатларида қария маҳбусларни эрта озод қилиш имкониятлари кўриб чиқилаётганди.

Сабаби шундаки, қария маҳбусларга қараш оддий маҳбусларга нисбатан анча қимматга тушади, шу билан бирга, бундай ёшдаги одамнинг яна жиноят содир этиши эҳтимоли жуда кам.

Шу сабабли у озод этилди, лекин буни “эркинлик” деб бўлмайди. Чунки уни кутаётган оиласи йўқ эди, боришга жойи ҳам қолмаганди. Суд тизими уни шунчаки қариялар уйига жўнатди.

У қамоқдан чиққан пайтда, Америка оқ-қора телевидениедан сунъий интеллект кенг тарқалган даврга, почта карточкалари давридан смартфонлар замонасига ўтиб бўлганди. У эса 70 йил давомида жамиятдаги бу улкан ўзгаришларнинг ҳеч бирига гувоҳ бўлмаганди.

Сиз нима деб ўйлайсиз — у бахтли бўлганми ёки бахтсизми? Айримлар уни дунёдаги энг узоқ қамоқда ўтирган инсон сифатида эътироф этади, бошқалар эса “у умуман яшамаган” дейишади.

94 ёшда у умрининг 70 йилини қамоқда ўтказган. Бунинг қиймати борми?

Мана шу одам ҳақида фикр билдиришдан олдин бир дақиқа ўйлаб кўринг: инсон ёшлигида қилган хатоси учун бутун умри давомида жазо тўлаши керакми?

Бу масала аслида ҳар биримизга тааллуқли. Кўпчилик қонун фақат қора ва оқ чизиқлар билан ишлайди, деб ҳисоблайди, лекин ҳақиқат ундай эмас.

Смитнинг ўлим жазоси кейинги қонун ўзгаришлари туфайли ижро этилмаган. Кейин у умрбод қамоққа ҳукм қилинганидан сўнг, қочган ва яна жиноят содир этгани учун шартли озодлик ҳуқуқидан бутунлай маҳрум бўлган.

Бу унинг танлови эди. У қамоқда ўлмади, аммо ҳақиқий эркин ҳаёт ҳам яшамади. Гўё икки дунё — эркинлик ва қамоқ — орасида “унутилган” инсондай бўлиб қолди. Ҳамма уни энди жамият учун таҳдид эмаслигини биларди, аммо ҳеч ким унинг тақдири учун масъулиятни ўз бўйнига олгиси келмасди.

Ростини айтганда, ҳар бир жиноятчи инсонлик қадр-қимматидан умрбод маҳрум бўлишга лойиқ эмас, ва ҳар бир хато ҳам 70 йиллик қамоқ жазосини талаб қилмайди. Смит афв этилмади; у шунчаки “зарарсиз” деб баҳоланадиган ёшга етиб қолгани учун чиқарилди.

Унинг “озодлиги” ислоҳот натижаси эмас, балки жамиятнинг — узоқ қамоқ жазолари айрим ҳолларда муаммони ҳал қилмаслигини, фақат кечиктиришини англаб ета бошлаганидан дарак эди.

Кимдир 70 йил қамоқда ўтириб, энди жиноят қилмаслиги аниқ бўлса, у ҳали ҳам “хавфли одам” ҳисобланадими?

Агар бир жамият фақат одамни ўнлаб йил қамоқда ушлаб туриб, ўз тизимининг “самарадорлигини” исботламоқчи бўлса, у тизим ҳақиқатан самарали деб бўладими?

Эҳтимол, қариш беайбликни кафолатламас, аммо агар қонун вақт синовига дош беролмаса — у амалда “ўлган” қонун демакдир.

Адолат фақат қоидаларга эмас, балки ўлчов ва раҳм-шафқатга ҳам таяниш керак. Агар инсоннинг ҳаёти нотўғри йўлга кирса, тизим унга ечим таклиф этиши лозим. Акс ҳолда, энг одил қарор ҳам совуқ, ҳис-туйғусиз ва бефарқ ҳаракатга айланиб қолиши мумкин.