АҚШ–Хитой уруши: Марказий Осиёда қайси давлатлар АҚШга керак?
Aмерика Қўшма Штатлари ва Хитой ўртасидаги рақобат – бу 21 асрнинг аниқ можароси. Президент Байденнинг Aмерика дунё билан қандай муносабатда бўлишига оид қарашларини баён қилиш учун тузилган Оқ уйнинг миллий хавфсизлик бўйича вақтинчалик стратегия ҳужжатида асосий эътибор AҚШ ва Хитойга қаратилган.
Бироқ, бу ерда AҚШнинг сайёрадаги энг заиф минтақаси - Марказий Осиё ҳақида ҳеч нарса айтилмаган. Бу ҳақда The Wall Street Journal ёзмоқда.
Хитой Европа ва Яқин Шарққа Марказий Осиё орқали ўтувчи қуруқлик кўпригини қурмоқда. Янги маъмурият, агар Трампнинг "Aмерика биринчи" шиоридан кейин ташқи дунё билан алоқаларни янгиламоқчи бўлса, ушбу минтақани стратегик ҳисоб-китобларида ҳисобга олишига тўғри келади, деди мақола муаллифи.
Байден жамоаси Марказий Осиёга бераётган устувор аҳамият - аввалги маъмуриятдан қолган мерос бўлиб, Совет Иттифоқи қулаган 1991 йилга тўғри келади. Ўшандан бери Қўшма Штатлар Марказий Осиё билан алоқа ўрнатди, аммо фақат тактик манфаатлар учун. Масалан, 2015 йилда C5 + 1 нинг яратилиши ("Марказий Осиё - AҚШ" (C5 + 1). AҚШ томонидан олиб бориладиган ушбу дипломатик форум Вашингтон Марказий Осиё давлатлари ўртасида ёрдам тарқатадиган ва учрашувларни ташкиллаштирадиган канал бўлиб қолмоқда: Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистон, аммо бу Вашингтонни ушбу минтақада Пекин ва Москва билан рақобатлашишга яқинлаштирмади.
Қўшма Штатлар узоқ вақт Кремл соясида бўлган Марказий Осиёга кириш ҳуқуқини қўлга киритганига 30 йил бўлди. Пекин Россия таъсирининг заифлашиши натижасида ҳосил бўлган бўшлиқни тўлдиришга интилаётган Евросиёдаги тезкор геосиёсий ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда, Aмерикага минтақа учун янада кенгроқ стратегия ишлаб чиқиш вақти келди.
Ушбу минтақадаги бешта мамлакатдан учтаси посцовет давлатчилигидан ўтишда муҳим ютуқларга эришмоқда. Қирғизистонда кўпроқ ваколатли ҳукумат тузиш учун уч марта халқ қўзғолонлари бўлган. Биринчи тўлқин 2005 йилги лола инқилоби бўлиб, натижада мамлакатни Совет давридан бери бошқариб келган ҳукумат ағдарилди. Беш йил ўтгач, мамлакатда иккинчи қўзғолон бошланди, бу эса парламент тизимини яратишга олиб келди. Сўнгги тўлқин ўтган йили бошланиб, янги сайловлар бўлиб ўтди, унда сайловчилар аксарият қисми президентлик бошқарув шаклига овоз беришди.
Ўзбекистон ҳам ислоҳотлар йўлини тутди ва ажойиб натижаларга эришди. Янги президент Шавкат Мирзиёев даврида бир вақтлар ёпиқ бўлган бу мамлакат чет эл инвестициялари ва ғарб ғоялари учун ўз чегараларини очди.
Тожикистон ва Туркманистоннинг истиқболлари анча паст, чунки уларни 1991 йилдан бери авторитар режимлар бошқариб келмоқда. Оғир вазндаги Туркманистон газ ишлаб чиқариш борасида Россия, Эрон ва Хитой билан алоқалардан мамнун. Иккинчиси ундан йилига 870 миллион кубометрдан кўпроқ газ, яъни умумий импорт ҳажмининг учдан бир қисмини сотиб олади.
Муаллифнинг таъкидлашича, Қўшма Штатлар Қозоғистон билан муносабатларда энг катта имкониятга эга.
Иқтисодиёт майдони ва ҳажми бўйича Марказий Осиёнинг энг йирик давлати сифатида Қозоғистон ушбу минтақада табиий етакчи ҳисобланади. Янги президент Қосим-Жомарт Токаев даврида у AҚШ учун ҳақиқий стратегик шерик бўлиши мумкин. Қозоғистон аллақачон Россия ва минтақадаги таъсирини сақлаб қолиш уринишлари ва Хитойнинг тажовузкор инвестициялари каби масалаларда Москва ва Пекинга қаршилик кўрсатмоқда, деб таъкидлайди манба. Шу сабабли унга Қўшма Штатлар билан кенгайтирилган ҳамкорлик катта фойда келтиради. Сиёсий ислоҳотлар ва иқтисодий ривожланиш йўлида олға силжиган кучли Қозоғистон бутун минтақа учун ўрнак бўлиши мумкин. Бу, шунингдек, аксарияти мусулмон бўлган мамлакатларда дунёвий ҳукуматни шакллантириш, шу жумладан аёллар ва озчиликлар ҳуқуқлари ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича Aмерика кампаниясининг муваффақияти тимсоли бўлиши мумкин.
Қозоғистон демократик ислоҳотларни амалга оширишда AҚШнинг ёрдамига ижобий муносабатда бўлиши мумкин. Шунинг учун Вашингтон учун ушбу давлат билан Хитойга қаршилик кўрсатиш билан чекланиб қолмасдан, барча даражаларда мустаҳкам ҳамкорликни йўлга қўйиш жуда муҳимдир. Қозоғистон халқаро дипломатияда етакчилигини Суриянинг тинчлик музокараларининг бир неча раундларини ўтказиш ҳамда Aфғонистон ва Эрон бўйича музокараларни ташкил этиш орқали намойиш этди. Муаллифнинг таъкидлашича, Қозоғистон AҚШ у ердан чиқиб кетганидан кейин Aфғонистон масаласида Вашингтонга ёрдам беришга қодир. У Эроннинг ядровий амбицияларига қарши курашда, шунингдек, Кавказ Марказий Осиё билан тўқнашган Транс-Каспий минтақасига қарайдиган Туркияни қамраб олишга ёрдам бериши мумкин.
Ушбу мақсадларга эришиш учун Байден маъмурияти Марказий Осиёга жиддий эътибор қаратиши керак бўлади. Aмериканинг ташқи сиёсати Пекиннинг кучайиши билан тарихий босқичга ўтмоқда. Ва Марказий Осиё Қўшма Штатларнинг глобал етакчилигини тиклашига ёрдам берадиган калит бўлиши мумкин, деб хулоса қилади мақола муаллифи.
